Limburgs

Er wordt getwijfeld aan de juistheid van een of meer onderdelen van dit artikel. Raadpleeg de bijbehorende overlegpagina voor meer informatie en pas na controle desgewenst het artikel aan. Opgegeven reden: Zie overlegpagina. Dit sjabloon is geplaatst op 6 januari 2023.

Limburgs
Gesproken in	Nederland  België  Duitsland Het overgrote deel van Belgisch en Nederlands-Limburg, de Platdietse streek (Provincie Luik) en aangrenzende gebieden in Noordrijn-Westfalen
Vitaliteit	4. Onveilig
Sprekers	Circa 2 miljoen
Taalfamilie	Indo-Europees Germaans West-Germaans Frankisch Nederfrankisch Limburgs
Dialecten	Ripuarisch: Kerkraads Oost-Limburgs-Ripuarisch: Heerlens, Voerendaals, Platdiets Oost-Limburgs: Geleens, Sittards, Roermonds, Valkenburgs, Krefelds (DE) Centraal-Limburgs: Maastrichts, Weerts, Genks West-Limburgs: Hasselts, Budels Mich-kwartier: Venloos
Creoolse talen	Heerlens Nederlands
Alfabet	Latijns
Erkende minderheidstaal in	Nederland (Limburg Limburg)
Taalorganisatie	Veldeke Raod veur 't Limburgs
Taalcodes
ISO 639-1	li
ISO 639-2	lim
ISO 639-3	lim
Limburgs in kaart gebracht
Limburgs is geclassificeerd als "Vulnerable" door de UNESCO-wereldatlas van bedreigde talen.
Portaal    Taal

Het Limburgs (Limburgs: Limbörgs, Lèmbörgs of Plat, in Duitsland vaker: Zuid-Nederfrankisch) vormt samen met onder meer het Nederlands en het Afrikaans de hedendaagse Nederfrankische taalvariëteit. Het Limburgs valt uiteen in meerdere varianten met eigen kenmerken, zonder dat sprake is van een aanvaarde overkoepelende standaardvorm, al zijn er wel enkele pogingen gedaan om die te creëren (zie AGL).

De betreffende dialecten worden overwegend gesproken in het overgrote deel van zowel Belgisch als Nederlands Limburg. Enkele in het aangrenzende Duitse Noord-Rijnland-Westfalen traditioneel gesproken dialecten behoren taalkundig gezien ook tot het Limburgs. Vanaf Heinsberg gaat het om het gehele midden-Nederrijngebied (mittlere Niederrhein) tot aan de linker Rijnoever en nog een stuk eroverheen, in het Bergische Land.

De Limburgse dialecten in zowel Nederland als België ondergaan invloed van hun cultuurtaal, het Standaardnederlands. De in Duitsland gesproken dialecten zijn sinds de 19e eeuw steeds meer naar de Hoogduitse cultuurtaal toe gegroeid.

Sinds 19 maart 1997 is het Limburgs in Nederland als regionale taal erkend.

Classificatie en definities

Zie ook Nederlandse dialecten#Indeling van de dialecten

Er bestaan meerdere, vaak deels overlappende, definities rondom de precieze afbakening van het Limburgs en de Limburgse taalvariëteiten, de classificatie ervan en hun positie binnen bredere en kleinere taalverbanden.

Binnen de algemene taalkunde wordt het Limburgs als één van de hoofddialectgroepen binnen het Nederlands, dan wel het Nederfrankisch gezien, samen met andere hoofddialecten als het Vlaams, Zeeuws, Brabants, Hollands en Kleverlands. Binnen deze gebruikelijke categorisering vormen de Limburgse taalvariëteiten met betrekking tot bepaalde taalaspecten een afwijkende groep. Zo is het Limburgs binnen het Nederlands-Nederfrankische taallandschap uniek vanwege zijn gedeeltelijke deelname aan de Tweede Germaanse klankverschuiving, het gebruik van stoot- en sleeptonen en zijn beperkte rol in het vormen van de Nederlandse standaardtaal, waar het zodoende, relatief gezien, ver van af staat.

De Limburgse dialectgroep wordt binnen dit kader, naar gelang de gebruikte criteria, verschillend op- en ingedeeld. In de meeste gebruikelijke en strikt taaltypologische zin kan het geldingsbereik van het Limburgs binnen het Nederlands-Nederfrankische gedefinieerd worden als het gebied dat zich tussen twee isoglossen, de Benrather linie (maken/machen) en de Uerdinger linie (ik/ich) bevindt.

Dit gebied komt echter niet geheel overeen met wat in het dagelijks taalgebruik vaak met de term Limburgs bedoelt wordt, namelijk alle dialecten die in Belgisch en Nederlands-Limburg traditioneel gesproken worden. Niet alle dialecten uit deze provincies vallen ook in taalkundige zin onder het Limburgs. Zo behorend de taalvariëteiten in het uiterste zuidoosten (zoals het Kerkraads, Bocholtzer en het Vaals) typologisch tot het Ripuarisch, behorende de meest westelijke dialecten van Belgisch-Limburg tot het Brabants en vallen ook de Noord-Limburgse dialecten buiten deze definitie, hoewel ze door zowel sprekers als toehoorders Limburgs genoemd worden. Omgekeerd, behoort het Budels taalkundig gezien tot het Limburgs ondanks dat het in de provincie Noord-Brabant gesproken en door de sprekers als Brabants ervaren wordt.

De definities van het Limburgs vertonen verschillen per tijdvak. Zo zagen Nederlandse en Vlaamse taalkundigen, in tegenstelling tot veel Duitse dialectologen, de Uerdinger lijn in de periode voor de jaren zeventig niet als begrenzing omdat deze zich pas in Hoge Middeleeuwen vanuit Duitstalige gebied (de zogenaamde Keulse expansie) naar haar huidige positie verplaatste. Begin 21ste eeuw zijn er na de introductie van nieuwe methoden binnen de dialectometrie door taalwetenschappers opnieuw vraagtekens gezet bij de noordelijke begrenzing van het Limburgs door de Uerdinger lijn. Vernieuwend is ook de pogingen om het verschijnsel van stoot- en sleeptonen als bepalend kenmerk van het Limburgs in strikte zin te gebruiken.

De Nederlandse overheid maakt binnen de erkenning van het Limburgs als streektaal in het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden en het Convenant Limburgs gebruik van een strikt politiek-geografische definitie van het Limburgs, zijnde alle inheemse dialecten binnen de Nederlandse provincie Limburg.

De historische taalfases van het Limburgs zijn Oudnederfrankisch/Oudnederlands, Oudoostnederfrankisch/Oudoostnederlands en het Middelnederlands, waarbij het in alle gevallen ruime en intern diverse taalcategorieën betreft.

Geschiedenis

Zie ook Geschiedenis van het Nederlands en Geschiedenis van Nederland#Middeleeuwen

In het Oudnederlandse taalgebied ontstond rond de 8e eeuw een scheiding, doordat het Oudnederlands in het zuidoosten van het huidige Nederlandse taalgebied onder invloed van het Merovingische en vooral ook het Karolingische hof kwam. Het zwaartepunt hiervan lag rondom Aken, Luik en Keulen. Hier werden echter geen Oudnederlandse, maar Oudhoogduitse dialecten gesproken. Secundaire centra waren in die tijd Maastricht en Tongeren, plaatsen die wel in het Limburgse taalgebied lagen.

In het Oudnederlandse taalgebied bevonden zich destijds − zeker na de ondergang van Dorestad in het midden van de 9e eeuw − geen steden die het politiek-economische belang (en het bijbehorende prestige) van deze nederzettingen konden evenaren, een situatie die zich tot de opkomst van de Vlaamse steden in de late 10e en vroege 11e eeuw zou handhaven. Hierdoor vond er, in het bijzonder langs Rijn en Maas, een verspreiding plaats van bepaalde Hoogduitse kenmerken onder de oostelijke Oudnederlandse dialecten. De voornoemde ontwikkelingen worden ook wel de Keulse expansie genoemd. Een specifiek voorbeeld is de aanwezigheid van de ik-ich-isoglosse (een kernmerk van de Tweede Germaanse klankverschuiving) in Middelnederlandse vormen van het Limburgs, terwijl deze verschuiving van ik naar ich in het Oudoostnederlands (de directe voorloper van de huidige dialecten in Midden- en Zuid-Limburg) nog niet had plaatsgevonden. Met de dominantie van de Brabantse dialecten (de Brabantse expansie) volgde een ontwikkeling in omgekeerde richting met typisch Middelnederlandse klankontwikkelingen − zoals eindklankverscherping, assimilatie en klinkerreductie − die zich langs de afnemende Hoogduitse invloeden doorzetten. Desalniettemin, en ondanks het feit dat de plaatselijke woordenschat vrijwel geheel Nederfrankisch van aard bleef, is het Limburgs uit deze periode over het algemeen te onderscheiden van de overige tot het Middelnederlands gerekende hoofdgroepen (het Hollands, Vlaams, Brabants en Oost-Middelnederlands).

De vroege middeleeuwen eindigden met nieuwe ontginningen, bevolkingsgroei en een sterk verbeterde infrastructuur die interactie over langere afstanden makkelijker maakten. Onder de invloed van een politieke en territoriale expansie van de Brabantse hertogen na de Slag bij Woeringen (1288) heroriënteerde de Limburgse regio zich in deze periode; in plaats van dat men zich bleef richten op de nabijgelegen Duitse steden verschoof het zwaartepunt van de economische en culturele betrekkingen naar het westen, waar de bloeiende Brabantse steden, en verderop in Vlaanderen Gent, Brugge en Ieper lagen. De overname van Brabantse kenmerken vond eerst en vooral plaats in de dialecten in het huidige Belgisch-Limburg. Enkele uitzonderingen zijn Maastricht en Weert, die als huidige Nederlands-Limburgse steden ten westen van de Maas liggen en daarom historisch en taalkundig gezien meer overeenkomsten met Belgisch-Limburg hebben. Maastrichts en Weerts worden dan ook meestal samen met de Belgisch-Limburgse dialecten Tongers en Genks in de Centraal-Limburgse dialectengroep geplaatst.

Toen rond het begin van de 16e eeuw de eerste verregaande pogingen werden gedaan om het Nederlands te standaardiseren, was de basis daarvan vooral het Brabants. Toen tijdens de Tachtigjarige Oorlog Antwerpen viel, verschoof het culturele, politieke en economische zwaartepunt naar de Noordelijke Nederlanden, in het bijzonder het gewest Holland. Het gevolg was dat het Hollands, echter op basis van het Brabants, een grote invloed kreeg op de vorming van de Nederlandse standaardtaal, meer in het bijzonder op de uitspraak. Hierdoor zijn er tegenwoordig relatief weinig sporen van de Limburgse dialecten terechtgekomen in de Nederlandse standaardtaal.

De oudste in een Limburgs dialect geschreven teksten dateren uit de 19e eeuw. Een voorloper is het in het Maastrichts geschreven Sermoen euver de Weurd ("Preek over de woorden") uit 1729. Het eerste gedrukte Nederlands-Limburgse woordenboek verscheen in 1884. Pioniers van het in kaart brengen van de Limburgse dialecten waren de Leuvense, maar in Maastricht geboren en opgegroeide hoogleraar Pieter Willems (1840-1898) en de Utrechtse, later Nijmeegse hoogleraar Jos. Schrijnen (1869-1938). Zij deden hun onderzoeken vooral aan de hand van schriftelijke enquêtes. In 1939, ruim vijftig jaar na het onderzoek van Willems, toonde de Brabantse dialectoloog Toon Weijnen (1909-2008) aan dat de onderlinge verschillen tussen de Nederlands-Limburgse dialecten waren afgenomen, mogelijk veroorzaakt door de grotere mobiliteit.

In de 20e eeuw ontstond er, mede door de opkomst van radio en televisie als nieuwe media, een groot verschil tussen de mate waarin dialect gesproken wordt in België, Nederland en Duitsland. In België verloor het Zuid-Nederfrankisch dialect terrein aan het Verkavelingsvlaams, in Duitsland werd er steeds meer het Rijnlands regiolect gesproken. In Nederlands-Limburg bleef het aantal dialectsprekers lange tijd redelijk constant, mede door het gebruik van dialect op de regionale radio en tv. Uitzonderingen zijn Heerlen, waar het Heerlens Nederlands het plaatselijke dialect grotendeels heeft vervangen, en Maastricht, waar door de komst van de Universiteit Maastricht (met een grote populatie buitenlandse studenten en medewerkers) het Maastrichts terrein heeft verloren.

Toonaccent

De Limburgs-Ripuarisch-Moezelfrankisch-Luxemburgse tonaliteit. Deze kaart brengt het verspreidingsgebied in beeld van wat linguïstisch soms als hoofdkenmerk van het Limburgs wordt gezien: het betekenisdragend verschil a.h.v. toonhoogte.

Tweetalig straatnaambord in Maastricht

Tweetalig plaatsnaambord in Roermond

Tweetalig plaatsnaambord in Epen

Stoot- en sleeptonen

Zie Stoottoon en sleeptoon voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Evenals naburige Ripuarische variëteiten (en enkele andere Indo-Europese talen zoals het Lets, Servo-Kroatisch, Sloveens en Zweeds) maken sommige Limburgse dialecten gebruik van toonaccent: een verschil in toonhoogte als distinctief kenmerk, dat wil zeggen om een verschil in betekenis uit te drukken. Het Limburgse woord bein kan bijvoorbeeld zowel 'been' (enkelvoud) als 'benen' (meervoud) betekenen. Deze woorden verschillen alleen in de toonhoogte waarop ze worden uitgesproken: het enkelvoud heeft een hoge vlakke sleeptoon, het meervoud een dalende stoottoon. Toonverschillen in het Limburgs worden verder onder andere gebruikt om verschillende vormen van het bijvoeglijk naamwoord te maken, maar ook om woorden te onderscheiden die in het Nederlands gelijkluidend zijn. Zo wordt in veel Limburgse dialecten het voorzetsel bij onderscheiden van de naam van het insect doordat de eerste een sleeptoon heeft en de tweede een stoottoon. Een ander goed voorbeeld van deze tonaliteit zijn de Maastrichtse woorden voor 'steen' en 'stenen'. Deze worden allebei geschreven als stein. Alle klanken zijn bij beide woorden hetzelfde, alleen is de ei onderhevig aan tonaliteit:

Eine stein [ʃtɛ́íːn²] 'een steen'; hierin is de ei-tweeklank lang, en gaat de hoogte licht omhoog aan het einde van de sleeptoon.

Twie stein [ʃtɛ́ìn¹] 'twee stenen'; hierin is de ei-tweeklank bijzonder kort, en daalt de stoottoonhoogte snel naar beneden.

De noordelijke isoglosse van het gebied waar tweetonigheid voorkomt ligt over Weert, onder Meijel en met een bochtje over Venlo en Arcen heen. Venray ligt dus buiten dat gebied; mede daarom wordt het Venrays meestal niet tot het Limburgs, maar tot de Brabants-Limburgse overgangsdialecten gerekend. Naar het westen toe loopt de tonaliteitslijn over Budel en Maarheeze heen en snijdt ze Lommel, de neus van West-Limburg en het gebied rond Sint-Truiden af.

De grens in werkelijkheid niet zo scherp als ze vaak wordt getekend. Bijna steeds is er buiten het tonaliteitsgebied een strook waar men de twee tonen wel kent, maar waar ze niet in oppositie gesteld worden en dus geen betekenisverschil uitmaken. Ook zijn er gebieden waar de twee tonen de kwaliteit van de klinkers zelf zo hebben veranderd, dat de woorden die oorspronkelijk alleen door stoot- en sleeptoon uit elkaar gehouden werden nu steeds andere klinkers hebben. Dit verschijnsel vindt men ten zuiden van Maastricht, in de gemeenten Riemst en Eijsden-Margraten. Ook het Weerts heeft zijn toonoppositie ingeruild voor een oppositie tussen verschillende klinkers.

Onderzoek van José Cajot uit 2001 wees uit dat in enkele dialecten ten zuidwesten van Maastricht het onderscheid tussen stoot- en sleeptoon niet langer distinctief was, terwijl in Belgisch-Limburg het onderscheid tussen stoot- en sleeptoon niet meer bestond in het dialect van Riemst.

Oorsprong van de tonaliteit

Er bestaan verschillende theorieën over de precieze manier waarop dit verschijnsel in het Limburgs is ontstaan. In het algemeen is men het erover eens dat de oorsprong in en rond Keulen gezocht moet worden. Een mogelijke verklaring is dat het toonverschil is ontstaan toen in de Middeleeuwen in het Keulse dialect in sommige woorden de sjwa aan het eind wegviel. Deze verklaring is echter problematisch; woorden die nu een stoottoon hebben, zouden op deze manier eerder een sleeptoon hebben moeten krijgen als gevolg van de grotere lettergreeplengte. Een recentere en iets meer voor de hand liggende verklaring is dan ook, dat de Limburgse sleeptoon oorspronkelijk een imitatie is van de gedeeltelijke klinkerverlenging in het enkelvoud van sommige woorden die in de aangrenzende Ripuarische dialecten plaatshad. In de uitspraak van woorden als Tal werd een volledige klinkerverlenging – zoals die in de Duitse standaardtaal wel plaatsvond – in Keulen en omgeving vermoedelijk gemeden, omdat in deze zelfde dialecten de eindsjwa van het meervoud toen net was verdwenen. Enkel- en meervoud zouden zo anders volledig zijn samengevallen. Deze verklaring wordt des te aannemelijker doordat de articulatie van de aldus ontstane halflange klinker in het enkelvoud heel dicht komt bij wat nu de sleeptoon heet.

Klankinventaris

Klinkers

Het Limburgs, zoals gecodificeerd in de zogenaamde Veldekespelling, heeft meer klinkers dan het Standaardnederlands. Het klinkerarsenaal vertoont grote overeenkomsten met de Nedersaksische dialecten, in het bijzonder het Achterhoeks, het Twents en het Drents. Het hier gestelde heeft geen betrekking op de West-Limburgse dialecten. De spelling in het overzicht is de Veldekespelling.

Korte klinkers

klank	voorbeeld	uitspraak	IPA
a	kat	als in het Ndl.	/ɑ/
e	bel	tussen Ndl. a en e	/æ/
e	de	sjwa	/ə/
è	sjtèl	tussen Ndl. e en i	/ε/
i	hin ("kip")	als in het Ndl.	/ı/
o	kop	als in het Ndl.	/ɔ/
ó	sjtóp ("stoep")	geronde en meer gesloten o	/o/
ö	dörp	als de oe in het Fr. oeuf	/œ/
u	un ("ui")	als in het Ndl.	/ʏ/

Lange klinkers

klank	voorbeeld	uitspraak	IPA
a(a)	aaf ("af")	als in het Ndl.	/a:/
ae	gaere ("graag")	tussen aa in paar en ai in fair in	/æ:/
ao	maon ("maan")	benadert de oo uit oor	/ɒ:, ɔ:/
äö	sjäöp ("schapen")	als de oe uit het Fr. soeur (lange ö)	/œ:/
ee	leef ("lief")	Ndl. ee zonder naslag	/e:/
èè/ei	trèèn ("trein")*	als de è uit het Fr. mère	/ε:/
eu	geut ("goot")	Ndl. eu zonder naslag	/ø:/
ie	wies ("wijs")	als in het Ndl.; dikwijls langer	/i(:)/
oe	hoes ("huis")	als in het Ndl.; dikwijls langer	/u(:)/
o(o)	good ("goed")	Ndl. oo zonder naslag	/o:/
uu	kruus ("kruis")	als in het Ndl.; dikwijls langer	/y(:)/

*: De klank èè komt maar beperkt voor (komt in Maastricht relatief gezien vaker voor, en wordt daar geschreven als "ei"), als dialectische variant op ei/ij.

Tweeklanken

NB: Veel van deze tweeklanken komen slechts in een beperkt aantal dialecten voor; sommige sluiten elkaar uit (dat wil zeggen: komt de ene tweeklank voor, dan kan de andere, daarop lijkende klank niet optreden). Dit is het geval met de ieë, iè en jè, met de oeë, oa en wa en met de uë, uè en wè.

Ook valse diftongen (als aw en ej) zijn opgenomen.

klank	voorbeeld	uitspraak	IPA	voorkomen
aaj	vlaaj ("vlaai")	aa met j	[a:j]	vrij algemeen
aoë	raoëd ("raad")	ao met naslag	[ɒ:ə]	Midden-Heuvelland
äöj	dräöj ("draden")	äö met j	[œ:i]	vrij algemeen in NL-Limburg
au	paus	als in het Ndl.	[ɑu]	algemeen
aw	klaw ("klauw")	a met halfvocaal w	[ɑw]	vrij algemeen
ei, ij	bein ("been")	als in het Nederlands	[εi]	algemeen
eie	beier ("bier")	vloeiende overgang ei naar sjwa	[εiə]	Sittards
ej	hej ("had", conj.)	e met j	[æj]	vrij algemeen
ew	vewke ("vouwtje")	e met halfvocaal w	[æw, εw]	vrij algemeen, maar niet frequent
ieë	Wieërt ("Weert")	ie met naslag	[i:ə]	Midden-Limburg en Parkstad Limburg e.o. (NL-Limburg)
iè	hièr ("heer")	vloeiende overgang i naar è	[iε]	Valkenburg e.o.
jè	kjès ("kaas")	valse tweeklank; lijkt op iè	[jε]	Meerssen e.o.
i-j	bi-j (''bij'')	als de korte ''i'' en een ''j'' aan elkaar, komt vaak voor bij woorden die in het Nederlands een ij of ei zijn; lijkt op ej	[ı:j]	Weert e.o
oa	sjoan ("mooi")	vloeiende overgang o naar a	[ɔɑ]	Valkenburg en Geleen e.o.
oea	sjoeal ("school")	oe met a-naslag	[u:ɑ]	o.a. Montfort
oeë	broeëd ("brood")	oe met naslag	[u:ə]	Midden-Limburg en Parkstad Limburg e.o. (NL-Limburg)
oj	mojl ("bek")	o met j	[ɔj]	vooral Maastricht
ou	oug ("oog")	als in het Ndl., vaak richting ow	[ɔu, ɑu]	algemeen
uë	kuël ("kool [plant]")	uu met naslag	[y:ə]	Midden-Limburg en Parkstad Limburg e.o. (NL-Limburg)
uè	huèr ("hoor")	u gevolgd door è	[yε]	Valkenburg en Geleen e.o.
ui	huid ("hoofd")	als in het Nederlands, maar met j-naslag	[øyi]	algemeen, maar weinig frequent
wa	dwad ("dood")	valse tweeklank, lijkt op oa	[wɑ]	Meerssen e.o.
wjè	grwjètsj ("trots")	valse tweeklank, lijkt op uè	[wε]	Meerssen e.o.

Umlaut

Zoals hierna toegelicht zal worden komt in alle Limburgse dialecten veel umlaut voor, gewoonlijk met een grammaticale achtergrond. Er zijn vaste umlautpatronen, hieronder gegeven en toegelicht aan de hand van een verkleinwoord.

klank	voorbeeld
a > e	man - menneke
aa > ae	aap - aepke
ao > äö	haor ("haar") - häörke
o > ö	pot - pötje
ó > u	sjtóp - sjtupke
oe > uu	hoes - huuske
ou > ui	droum ("droom") - druimke

In sommige dialecten is de umlaut van aa in bepaalde of zelfs alle gevallen verschoven naar de ee (vb. Maastrichts aap - eepke i.p.v. aepke)

Medeklinkers

Deze wijken belangrijk minder van het Nederlands af dan de klinkers. Om die reden zullen slechts de bijzondere klanken hier worden weergegeven.

klank	voorbeeld	uitspraak
ch	ach(t) ("acht")	stemloze velare fricatief ("zachte g")
g	good	stemhebbende velare fricatief
gk	zègke ("zeggen")	g als in En., Du. of Fr.
r	raad ("wiel")	keel-r, behalve rond Stein en Neer
w	wae(m) ("wie")	een halfvocaal, tussen Ndl. en En. w in

In het gebied tussen Weert, Reuver, Bocholt en Sittard komt bovendien mouillering voor. Dat wil zeggen dat de t en de d aan het eind van een woord vaak wat palataler worden uitgesproken: als tj en dj. De eindklank -nt/nd kan dan ook in -nj veranderen: Roermondenaren noemen hun stad bijvoorbeeld Remu(u)nj.

T-deletie

De meeste Limburgse dialecten kennen t-deletie, het verschijnsel dat de t wegvalt na de medeklinkers ch, f, g, k, p en s. Bij een m en een ng is assimilatie vereist tot p resp. k. In andere dialecten wordt de t (vaak gemouilleerd, zie boven) wel uitgesproken. Dit is bijvoorbeeld het geval in het Weerts of de westelijke 'Dommellandse' dialecten (Pelt, Achel).

Regressieve assimilatie

Waar in het Nederlands progressieve assimilatie heerst, doet het Limburgs in veel gevallen aan regressieve assimilatie. Dat wil zeggen dat een harde (stemloze) medeklinker in een zachte (stemhebbende) verandert als er een klinker of zachte medeklinker op volgt. Woordgroepen als "pak aan" worden door een Limburger - vaak ook in zijn Nederlands - als "pagk aan" uitgesproken. (Dit geldt ook in het Luxemburgs en in de centraal-westelijke dialecten van het Duits.) Een veel duidelijker voorbeeld vindt men in de vervoeging van zwakke werkwoorden: de kofschip-regel is in het Limburgs volkomen onbekend, alle zwakke werkwoorden vormen hun verleden tijd met -de. Als de voorgaande stammedeklinker stemloos is, wordt hij stemhebbend. Make ("maken") heeft dus als verleden tijd maagkde, vatte wordt vadde (in de meeste gevallen, soms wordt het "maagket" of "vattet").

De regressieve assimilatie wordt niet uitgeschreven.

Grammatica

Woordgeslachten en lidwoorden

Het Limburgs bevindt zich in een overgang van drie naar twee woordgeslachten. De bepaalde lidwoorden zijn afgeleid van de aanwijzende voornaamwoorden: dae voor het mannelijk, die voor het vrouwelijk en het meervoud en dat (of dèt) voor het onzijdige geslacht. In hun lidwoordfunctie worden die gewoonlijk verkort. Het lidwoord voor mannelijke woorden is de, in het noorden en westen (tot aan Maastricht) vaak d'n voor sommige klanken (zie bdht-klinkerregel). In het Heuvelland zegt men d'r. Het lidwoord voor vrouwelijk en meervoud is altijd de en het onzijdige lidwoord (tevens voor alle verkleinwoorden) is 't. Achter een voorzetsel gebruikte men vroeger vaak g'nne of g'n. Deze vorm komt nog voor in straat- en huisnamen: i g'nne caffie (in het café, in het Limburgs mannelijk); a g'n keerk (nabij de kerk); a g'n ing (aan het eind, aan de rand van het dorp). Thans is dit alleen nog in het oostelijke Heuvelland in levendig gebruik.

Het onbepaalde lidwoord is gebaseerd op het telwoord ein (net als in het Nederlands). Het heeft als vormen eine(n) voor het mannelijk, ein voor het vrouwelijk en ei voor het onzijdig geslacht. Bij de onzijdige vorm vindt dus n-apocope plaats. In veel dialecten is dit verschijnsel onder invloed van het Nederlands echter bezig te verdwijnen of al verdwenen. Bovendien wordt de -n niet afgekapt als er een klinker op volgt. Onbetoond worden de vormen 'ne(n), 'n en e.

Meervoudsvorming

De meervoudsvorming van zelfstandige naamwoorden in het Limburgs verloopt in grote lijnen volgens vertrouwde regels, maar kent uitzonderingen.

Een regelmatig meervoud eindigt op een -e, voor alle geslachten. Meervoud op -s komt wel voor, maar niet zo vaak als in het Nederlands. Het meervoud van lepel bijvoorbeeld luidt in het Limburgs lepele. Bij woorden op -er, verkleinwoorden en veel Franse leenwoorden wordt die -s wel gebruikt. Echter in b.v. het Vaalser dialect is het meervoud van huusje (huisje) huusjere).

Veel onregelmatige meervouden, met name van mannelijke woorden, gebruiken umlaut in de meervoudsvorming. Vergelijk de paren appel - eppel, man - men, sjtool ("stoel") - sjteul, voot ("voet") - veut. Heeft het woord in het enkelvoud een sleeptoon dan verandert deze in het meervoud in een stoottoon. Ook vrouwelijke en onzijdige woorden kunnen een dergelijk meervoud krijgen: bank - benk; book ("boek") - beuk. In de westelijke dialecten kan een eind-d of -t in een -j veranderen: zie bijvoorbeeld het Maastrichtse draod - dräöj (Roermonds: draod - dräöd).

Onzijdige woorden hebben vaak een meervoud op -er; dit komt veel vaker voor dan -eren in het Nederlands. Het is dan ook niet alleen kind(j) - kinder/kinjer/kinger en blaad - blaojer, maar ook dörp ("dorp") - dörper, glaas ("glas") - glazer en sjtök ("stuk") - sjtökker.

Het meest in het oog springende meervoud is echter dit type meervoud dat alleen van zijn enkelvoud te onderscheiden is door verandering van toon. Het enkelvoud heeft de sleeptoon, het meervoud de stoottoon. Volgens eus mojertaol, een beschrijvende grammatica van het Maastrichts, zijn er in dat dialect tien woorden die deze manier van meervoudsvorming kennen: bein ("been"), berg, derm ("darm"), erm ("arm"), körf ("mand"), peerd ("paard"), stein ("steen"), vörm ("vorm"), weeg ("weg") en wörm ("worm"). Veel dialecten kennen meer van dat soort paren, andere juist minder. Bij verke ("varken") verandert het meervoud zelfs niet eens van toon. Een soort meervoud dat hier zeer op lijkt is rink ("ring") - ring, maar hier verandert behalve de toon ook de slotklank.

Verkleinwoorden

Verkleinwoorden worden in de meeste gevallen gevormd met het suffix -ke, zoals in het Brabants. Na een d of een t volgt de uitgang -je, in sommige dialecten -sje. Zoals reeds hierboven aangegeven krijgen verkleinwoorden consequent umlaut op de beklemtoonde medeklinker, indien dat mogelijk is. Dit gebeurt ook in vreemde woorden, en zelfs nog rigoureuzer dan in bijvoorbeeld het Duits. Onderzoek van Pierre Bakkes leverde op dat het woord radio in het Roermonds zelfs twee umlauten kreeg: raedieuke, omdat er een bijklemtoon ligt op de laatste o.

Er zijn slechts enkele onregelmatige verkleinwoorden. Kind(j) wordt kinneke of kiendje, "een beetje" kan behalve e bitje ook e bitteke zijn. In sommige dialecten hebben klankinterne processen voor meer gevallen gezorgd die zich niet aan de regels houden. Zo maakte diftongering in het Maastrichts dat het verkleinwoord van hoes huiske werd (en niet huuske bleef, zoals oostelijker), en werd door ontronding het Hasseltse boek ("boek") tot biekske (niet *buukske, wat het ooit geweest moet zijn).

Oude naamvalsvormen

Er zijn vijf naamvallen en twee andere hebben nog wat sporen achtergelaten. Oorspronkelijk kende het Limburgs er vier: nominatief, genitief, datief en accusatief. Verder waren er nog wat sporen van de instrumentalis. Later zijn er twee naamvallen bijgekomen, de locatief en de vocatief.

• Instrumentalis

De instrumentalis komt nog in één geval voor, namelijk met dèstö (dèstö baeter, 'des te beter'). De instrumentalis is vervangen door de datief.

• Vocatief

De vocatief is een dode naamval. Zij ontstond door verzwakking van woorden in een uitroep. Ze komt nog bij een tiental woorden voor. De bekendste vormen zijn hèr (van hieër, 'heer'), miens ('meneer', van miensj, 'man/mens') en vrèwme ('mevrouw', van vrówmès, 'vrouw'). De vocatief is voor de rest vervangen door de nominatief/accusatief.

• Locatief

Een overblijfsel van locatief vindt men in heives ('naar huis'). Heim wordt in op heives a vervoegd.

Bijvoeglijke naamwoorden

Bijvoeglijke naamwoorden worden in de meeste Limburgse dialecten op een geheel andere manier verbogen dan in het Nederlands. Alleen in Venlo e.o. is eenzelfde systeem in gebruik als in het Nederlands.

Het Limburgs maakt geen verschil tussen sterke en zwakke verbuiging. In het Nederlands dient na aanwijzende voornaamwoorden en bepaalde lidwoorden ook bij onzijdige woorden een -e toe te voegen ("dat oude huis"), terwijl er bij onbepaalde lidwoorden en afwezigheid van lid- of voornaamwoorden bij het onzijdig die -e moet weglaten ("een oud huis"). In het Limburgs daarentegen is het in alle gevallen verplicht om bij onzijdige woorden in het enkelvoud geen uitgang aan te plakken.

Dat awd hoes

'n Awd hoes

Er bestaan twee klassen bijvoeglijke naamwoorden. Leden van de eerste klasse krijgen als ze bij een mannelijk zelfstandig naamwoord horen een uitgang -e(n) (de -n verschijnt onder dezelfde omstandigheden als eerder bij het lidwoord besproken), bij vrouwelijke en meervoudige woorden een uitgang -e, en bij onzijdige woorden geen uitgang. Als voorbeeld volgt hier het adjectief sjterk ("sterk"):

• 'ne Sjterke mins ("mens")
• 'n Sjterke leefde ("liefde")
• E sjterk verhaol
• Sjterke buim ("bomen")

In de tweede klasse echter wordt bij vrouwelijke en meervoudige woorden de -e afgekapt. Daardoor is de vorm hier gelijk aan die van onzijdige woorden. Er is vaak echter nog wel een toonverschil: de vrouwelijke/meervoudige vorm heeft altijd de stoottoon, de onzijdige vorm kan ook een sleeptoon hebben. Het afkappen van de -e vindt plaats als de stam van het adjectief uitgaat op een f, j, l, m, n, ng, r of w, en vaak ook na een g of s. Een (Maastrichts) voorbeeld met het woord sjoen "mooi":

• 'ne Sjoène maan
• 'n Sjoèn vrouw
• E sjoên keend
• Sjoèn lui

(De accenten geven de tonen aan; een accent grave voor de stoottoon, een accent circonflexe voor de sleeptoon. Die worden gewoonlijk niet uitgeschreven.)

Voornaamwoorden

De aanwijzende en betrekkelijke voornaamwoorden zijn, zoals boven gezegd, dae, die en dat. In veel dialecten, waaronder de meeste van Nederlands-Limburg, kent men traditioneel een naamvalsonderscheid bij het mannelijk woordgeslacht: de datief en accusatief van dae is daen. Meer naar het westen wordt deze bijvorm gebruikt als er een klinker op volgt, ongeacht de naamval (bijvoorbeeld dee-deen in het Maastrichts).

Het vragend voornaamwoord voor personen is wae. Ook dit heeft in het oosten een datief/accusatiefvorm: waem.

Het wederkerend voornaamwoord zich is in de meeste Limburgse dialecten aanwezig en wordt dus niet vervangen door z'n eige. Het woord elkaar bestaat juist weer niet: hiervoor gebruikt men constructies als zich óngerein.

In de persoonlijke voornaamwoorden valt het bestaan van doe (verwant met het Middelnederlandse en Duitse du) voor "jij" op. Behalve in het westen van het Limburgse taalgebied is dit algemeen aanwezig, hoewel men vaak ook de voorwerpsvorm dich voor het onderwerp gebruikt. In de zuidelijke helft van Belgisch-Limburg kent men het woordje dzjië voor ofwel jij of jullie; het gebruik komt overeen met dat van het westelijkere, Brabantse gij, oorspronkelijk een meervoudsvorm.

Voor het Nederlandse jullie (2de persoon meervoud) wordt in veel Limburgse dialecten gè of gèr (gij) gebruikt, in het westen van het Limburgse taalgebied is dit het Brabantse gèllie (gij-lieden), omdat men er de gè-vorm zoals in het nabije Brabants al voor het enkelvoud gebruikt.

Ten slotte gebruiken de meeste Limburgse dialecten het in de nominatief en häöm in de datief/accusatief voor de derde persoon vrouwelijk enkelvoud, voor zij en haar dus. Dit gebeurt dan alleen met vrouwen met wie men goed vertrouwd is en tegen wie men doe en dich zou zeggen. Naar onbekende vrouwen en vrouwen voor wie men ontzag wil tonen, inclusief de eigen moeder, wordt wel met zie en häör verwezen:

• Maria van der Hoeven is in Meersje gebore, meh ze woont dao allewiel neet mjè.
• Ich zoog gister mien zöster nog, 't haet mich dich de groete laote doon.

Een uitzondering hierop vormt het Maastrichts, waarin het als onbeschoft geldt met een onzijdig voornaamwoord naar een vrouw te verwijzen.

Werkwoorden

Een Limburgs werkwoord heeft in de tegenwoordige tijd de volgende kenmerken:

• geen uitgang voor de eerste persoon enkelvoud
• -s (-st bij dialecten die geen t-deletie kennen) voor de tweede persoon enkelvoud
• -t voor de derde persoon enkelvoud (tenzij de wet van de t-deletie dat niet toestaat, dan komt er geen uitgang)
• -e voor de eerste en derde persoon meervoud, -t voor de tweede persoon meervoud (ook hier geldt uiteraard dat de klankwetten dit moeten toestaan).

Als voorbeelden volgen hier het Roermondse heure "horen" en pakke "pakken".

Roermonds
heure ich heur doe heurs hae heurt veer/zie heure geer heurt	pakke ich pak doe paks hae pak veer/zie pakke geer pak

Weerts
huuëre ich huuër dich huuërs(t) hae/gae (ev) huuërtj vae huuëre gae huuërtj	pakke ich pak dich paks(t) hae / gae (ev) paktj vae pakke gae paktj

Bij de vervoeging van sterke werkwoorden in de tegenwoordige tijd treedt geregeld umlaut op in de tweede en derde persoon enkelvoud. Deze umlaut verloopt niet volgens de strakke regels die voor verkleinwoorden gelden. Als voorbeeld volgt valle "vallen".

valle ich val doe vils hae vilt veer/zie valle geer valt

Verder bestaan er nog veel werkwoorden met onregelmatigheden in hun tegenwoordige tijd, veel meer dan in het Nederlands. Vergelijk bijvoorbeeld zègke ("zeggen") - hae zaet. Geheel onregelmatig is het werkwoord zeen/zien "zijn", net als in alle Germaanse talen. Als voorbeeld volgen hier het Maastrichts, Sittards en Weerts waaruit ook de grote onderlinge verschillen blijken.

zien iech bin diech bis heer is veer/zie zien geer zeet

zeen ich bön doe bös hae is veer/zie zint geer zeet

zeen ich bin dich bis(t) hae is vae zeen gae zeetj

De meeste Limburgse dialecten kennen twee onvoltooide deelwoorden, een voor bijvoeglijk en een voor bijwoordelijk gebruik.

Het onvoltooid deelwoord voor bijvoeglijk gebruik kent geen afwijkingen ten opzichte van het Nederlands en wordt gevormd op -end. De verbuiging kent geen afwijkingen ten opzichte van gewone bijvoeglijke naamwoorden.

De zjweitenden atleet rende nao de finish direk in de erm van zien vrouw.

't Vervoelend febrik mót euver twie jaor gesjlote waere.

Hiernaast hebben de meeste Limburgse dialecten dus nog een onvoltooid deelwoord, dat niet op -end, maar op -entaere eindigt. Dit deelwoord - het wordt in sommige dialectgrammatica's gerundium genoemd - geeft aan dat het onderwerp van de zin een doorgaande handeling verricht tegelijk met de handeling die in het gezegde genoemd wordt. Deze handeling is dus feitelijk een nevenactiviteit.

Zingentaere kaom hae toes ("Zingend kwam hij thuis")

Kinder mótte sjpaelentaere liere ("Kinderen moeten spelend leren")

Dit gerundium ontbreekt in een noordelijk deel van het Limburgs taalgebied, dat Venlo, Weert en Roermond als definiërende punten heeft. In Belgisch-Limburg is het daarentegen zeer algemeen verspreid, ook in het westen, waar veel andere Limburgse taalkenmerken een voor een verdwijnen naarmate men verder in westelijke richting gaat. In sommige dialecten eindigt het door de noodzaak die de klankwetten oplegt niet op -entaere maar op -entere (zo heet een Maastrichtse spellingsgids Speu-len-te-re spelle).

In de onvoltooid verleden tijd vormen alle regelmatige werkwoorden hun persoonsvormen op -de, zoals reeds hierboven betoogd. Hier worden grotendeels dezelfde persoonsuitgangen als bij de tegenwoordige tijd gebruikt, maar niet bij de derde persoon enkelvoud: die krijgt hier net als in alle andere Germaanse talen geen uitgang. Tegenwoordig raakt ook de -t bij de tweede persoon meervoud in onbruik.

Er is een aanzienlijke groep onregelmatig zwakke werkwoorden met in de verleden tijd een stam op -t, bijvoorbeeld heure - ich hoort en veule ("voelen") - ich voolt.

Het voltooid deelwoord wordt gevormd op -d. Als de wetten van de t-deletie dit niet toestaan verdwijnt ze, om bij de verbogen vorm weer op de duiken: make - gemaak, maar gemaakde (uitspraak gemaagkde).

De gebiedende wijs kent twee vormen: een voor het enkelvoud (de stam alleen) en een voor de beleefdheidsvorm en het meervoud (stam + t, indien mogelijk). Onregelmatige werkwoorden hebben dikwijls zeer afwijkende vormen voor beide varianten. De gebiedende wijs meervoud wordt niet alleen door iedereen nog gebruikt, ze wordt, in het doe-gebied althans, ook nog goed gescheiden van de gebiedende wijs enkelvoud gebezigd.

Woordenschat

De woordenschat van het Limburgs komt grotendeels overeen met die van het Nederlands, maar heeft - met name in de meer zuidoostelijke streken - ook veel overeenkomst met die van de Duitse dialecten, zonder dat dit aan een rechtstreekse invloed van het Duits toe te schrijven hoeft te zijn. Vooral in de omgeving van Maastricht, maar sporadisch ook wel noordelijker heeft het Frans invloed gehad. Soms worden woorden afkomstig uit het Frans en Duits samen met hun "verlimburgste" Nederlandse vertaalequivalent door elkaar heen gebruikt worden. Zo zijn er bijvoorbeeld in het Maastrichts vier woorden voor "helemaal" (hielemaol (een neerlandisme), gans, gaar en gaaroets (weinig gebruikt).

Een voorbeeld van een met het Duits overeenstemmend woord is ummer (altijd), wat correspondeert met D. immer (het substantief ummer betekent overigens emmer). Anders dan bij ontlening uit het Frans is het vaak niet eenvoudig vast te stellen of een Duits-klinkend woord wel echt ontleend is of dat het misschien al van vroeger uit tot het Limburgs taaleigen behoort. Een goed voorbeeld van een uit het Frans afkomstig woord is versjèt (vork), wat ontleend is aan het Franse fourchette. Het is ook in Midden-Limburg bekend, en in Noord-Limburg als vorkèt. Zo wordt ook een krant nog vaak een gezèt genoemd, naar het Franse gazette.

Gezien de ligging tussen drie Europese culturen, de Nederlandse, Franse en Duitse, is het niet verwonderlijk dat de plaatselijke dialecten hier sporen van laten zien. In de loop van de geschiedenis werden verschillende delen van het moderne Limburg opgedeeld of behoorden zij toe aan vorstendommen waarvan het grootste deel zich niet in de Nederlanden bevond.

In Belgisch-Limburg en Maastricht werd tot in de 20e eeuw Frans gesproken door de hogere burgerij. In het uiterste zuidoosten langs de Duitse grens (Heerlen en Kerkrade) kende men beter Standaardduits dan Standaardnederlands. Door het gebruik van het Standaardnederlands in het onderwijs hebben veel Limburgse woorden met een Franse of Duitse oorsprong in de 20e eeuw plaats moeten maken voor Nederlandse woorden. Zo zijn de typisch Maastrichtse woorden brazzelèt (armband) en hospitaol (ziekenhuis) vervangen door ermband en ziekenhoes, en is het Roermondse balt (spoedig) gaw geworden. Anderzijds is het gebruik van het reflexief 'zich' (zoals in zich get gelle/kaupe, "zich" iets kopen) volgens een onderzoek uit 1994 toegenomen.

Enkele voorbeelden van Duitse en Franse invloeden:

• (Venloos) verket, (Frans) fourchette - vork
• (Weerts) verket, (Frans) fourchette - vork
• (Weerts) kuus (of vêrke), (Frans) cochon - varken
• (Maastrichts) avvencere (Frans) avancer - opschieten
• (Maastrichts) versjèt, (Frans) fourchette - vork
• (Maastrichts) huie, (Frans) aujourd'hui, (Duits) heute - vandaag
• (Maastrichts) kuusj, (Frans) cochon - varken
• (Maastrichts) rappelere, (Frans) rappeler - herinneren
• (Maastrichts) sjomaasj (Frans) chômage - werkloosheid
• (Roermonds) versjèt, (Frans) fourchette - vork
• (Sittards) versjèt, (Frans) fourchette - vork
• (Heerlens) versjet, (Frans) fourchette - vork
• (Kerkraads) versjet, (Frans) fourchette - vork
• (Kerkraads) tsiedónk, (Duits) Zeitung - krant
• (Kerkraads) Wainachte, (Duits) Weihnachten - kerstmis
• (Kerkraads) tsóg, (Duits) Zug - trein
• (Vaalser dialect) versjet, (Frans) fourchette - vork
• (Vaalser dialect) tsiedoeng, (Duits) Zeitung - krant

In Belgisch-Limburg is de Franse invloed ook na 1839 (splitsing van Limburg) blijven bestaan en zelfs versterkt. Dit hangt samen met de sociaal zwakke positie van het Nederlands als standaardtaal en de sterke positie van het Frans als belangrijkste (en lange tijd enige) officiële taal van België tot aan de Tweede Wereldoorlog. Daardoor telt het Belgisch-Limburgs net als het Maastrichts een groot aantal Franse leenwoorden, vooral op het vlak van nieuwe technologieën en de administratie. Algemene voorbeelden zijn remorque voor aanhangwagen, compteur voor elektriciteitsmeter, embrayage voor koppeling, kader voor fietsframe, camion voor vrachtwagen, facteur voor postbode, madame als aanspreking voor mevrouw, maar ook samenvoegingen zoals vitessebak voor versnellingsbak.

Deze Franse invloed is het sterkst in het Zuidwest-Limburgs, bijvoorbeeld in de dialecten van Sint-Truiden en Tongeren op de taalgrens, mede omdat veel Limburgers nog tot ruim de tweede helft van de twintigste eeuw gingen werken in het industriecentrum rond Luik. Ook kende de provinciehoofdplaats Hasselt nog lang een Franstalige bourgeoisie.

Schrijftaal

Spelling

Limburgs is vooral een spreektaal, er is geen onderwijs in de schrijftaal op scholen. Vanaf de negentiende eeuw werden er steeds meer teksten in het Limburgs geschreven, waarin nieuwe schrifttekens werden uitgeprobeerd en sommige Nederlandse spellingsregels aan het Limburgs werden aangepast. Zo verdween de voor de spelling-De Vries en Te Winkel karakteristieke -sch aan het woordeinde, omdat er anders een in het Limburgs onjuiste uitspraak zou worden gesuggereerd. In 1927, een jaar na het oprichten van de Vereniging Veldeke, werd er voor het eerst een aparte spellingregeling voor het Limburgs vastgelegd, de zogeheten Veldekespelling. Sindsdien zijn er in 1952, 1983 en 2000 aanpassingen van deze spelling geweest.

In 2003 publiceerden dr. Pierre Bakkes, dr. Herman Crompvoets, Jan Notten en Frans Walraven een spellinggids voor het Limburgs die goedgekeurd is door de Raod veur 't Limburgs.

Algemeen Geschreven Limburgs

Een aantal Limburgers heeft, als reactie op de Veldekespelling, eind 20e eeuw het initiatief genomen om de Limburgse dialecten te standaardiseren. De werkgroep Algemeen Geschreven Limburgs heeft een gelijknamige schrijftaal ontwikkeld (vaak afgekort tot AGL), die bedoeld is om het prestige te verhogen en daarmee de terugloop van het aantal sprekers tegen te gaan. Deze schrijftaal is bewust zo ontwikkeld dat ze met geen enkel Limburgs dialect volledig overeenkomt. Werkgroeplid Paul Prikken schreef van 1995 tot 2004 in het dagblad De Limburger columns in deze taal. Ook stelde hij een AGL-woordenboek met de titel De Taal van de Maas samen. Het initiatief heeft tot nu toe weinig weerklank gevonden. Een voorstel om het op provinciaal niveau te gebruiken, werd niet aangenomen. Vanwege de grote verscheidenheid in de Limburgse dialecten pleitten de Katholieke Universiteit Nijmegen, de Katholieke Universiteit van Leuven, de Vereniging Veldeke en de Belgische provincie Limburg tegen de invoering van een standaard schrijftaal.

Voorbeeldzinnen

De volgende zinnen:
Ik praat thuis iedere dag Limburgs. Deze taal moeten we zien te behouden door haar overal in Limburg te gebruiken. Doe jij ook mee?
worden hieronder in diverse Limburgse dialecten weergegeven:

Verspreiding en onderverdeling van de Zuid-Nederfrankische dialecten in Duitsland, Nederland en België. 1 Oost-Limburgs-Ripuarisch 2 Oost-Limburgs 3 Centraal-Limburgs 4 West-Limburgs 5 Truierlands 6 Getelands

Kleverlands Nederland (Noord-Limburg, Noord-Brabant, Gelderland) en Duitsland

-

Mich-kwartier Nederland (Noord-Limburg)

• Venloos: Ik praot thóes idderen daag Limburgs. Dees taal môtte we zeen te behalde door ze euveral in Limburg te gebróeke. Duis dich ouk mei?

Getelands (6) België (Vlaams-Brabant, West-Limburg)

-

Truierlands (5) België (Vlaams-Brabant, Zuidwest-Limburg)

• Sint-Truiden (B): Ich klap taas alle doag Limburgs. Dè taol mutte fie zin te behage deur ze euveral in Limburg te gebruike. Dou djie ouch mie ?

West-Limburgs (4) België (Vlaams-Brabant, West- en Noord-Limburg) en Nederland (Noord-Brabant)

• Koersels (B): Ich klap thues alle daag plat/Limburgs. Dees taoël motte wö ziejn te (be-)hooën dor ze euveral i(n) Limburg te gebrueke. Doew der ooch mee?
• Heusdens (B): Ich klap thôôs alle daag plat. Dees towl motte vieje ziejn te behooën dur ze euveral in Limburg te gebreuke. Doe der ooch mee?
• Herks (B) (Herk-de-Stad): Ich klap thuis alle daage plat. Dèis toal môtte fe prebeire te behââ deur se alle daag te gebruieke. Doedzje och mèj?
• Hasselts (B): Iech klap töes idderen dag Limburgs. Dees taal mutte vie zien te behage doeër ze èvveral in Limburg te gebrööke. Dou dzjie euch bè?

Centraal-Limburgs (3) België (Oost-Limburg) en Nederland (Midden- en Zuid-Limburg)

• Weerts: Ich kal thoês ederen daâg Plat. Dees taal mótte ve zeen te behaoje door ze overâl in Limburg te gebroêke. Doojae ouch mej?
• Stramproys : Ich kal thoês edere daâg plat. Dees taal mòtte wae zeen te behaoje door ze euverâl in Limburg te gebroêke. Duistich ouch mèt?
• Grathems: Ich kal thoes iddere daag plat. Dees taal motte wae zeen te behaoje door 'm euveral in Limburg te gebroeke. Duis se oug mit?
• Thorns: Ich kal thoes ederen daag Limburgs. Dees taal mótte wae zeen te behaoje door 'm uueveral in Limburg te gebroeke. Duis se ouch mèt?
• Maaseikers (B): Iech kal thôws eederen daag plat. Dees taal môtte we zeen te behawte doeër ze uuveral in Limburg te gebrui-jke. Duisse ouch mêt?
• Maastrichts: Iech praot toes edersdaags Limburgs. Dees taol mote v'r zien te behawwe door ze euveral in Limburg te gebruke. Deis diech ouch mèt?

Oost-Limburgs (2) België (Voeren), Nederland (Noord-, Midden- en Zuid-Limburg) en Duitsland

• Roermonds: Ich kal toes ederen daag Limburgs. Dees taal mótte v'r zeen te behaje door ze euveral in Limburg te gebroeke. Duis se ouch mit?
• Montforts: Ich kal heim ederen daag plat. Dees taal mótte v'r zeen te behaje door 't euveral in Limburg te broeke. Duis se-n ouch mit?
• Sittards: Ich kal thoes jedere daag plat. Dees taal motte veer zeen te behawte door höör euveral in Limburg te gebroeke. Deis te ouch mit?
• Geleens: Ich kal thoes jedere daag Limburgs. Deze taol motte veer zeen te behouwen door ze euveral in Limburg te gebruuke. Deis te auch mit?
• Doenraads: Ich kal toes/heem jieëkere/iddere/jedere daag Limburgs/plat. Dees taal/sjpraok motte vier zieën te behoute doer ze uuëveral in Limburg te gebroeke. Dees doe/se ooch mèt?
• Meerssens: Ich kal thoes eedere daag Limburgs/plat. Dees taal moote v'r zeen te bahouwe door huir euveral in Limburg te gebruuke. Deis dich ouch mèt?
• Keers (Cadier en Keer): ich proat thoes eker daag plat. Dis taal mot veer behouwe deur 't euveral in Limburg te gebruke. Dis dich och mit?
• Valkenburgs: Iech kal heim ederen daag Limburgs. Dees taal moete v'r zeen te behouwe door ze euveral in Limburg te gebruke. Deis doe ouch mèt?
• Eijsdens: Ich kal thoes edere däög plat. Dizze taol motte v'r zien te behawwe doer ze uëveral ien Limburg te gebruuke. Deas tich aog mit?

Oost-Limburgs-Ripuarische overgangsdialecten (1) België (Luik en Voeren), Nederland (Zuid-Limburg) en Duitsland

• Heerlens: Ich kal heem gikker daag plat. Dees sproach mótte v'r ziën te behaote durch ze uueveral i Limburg te gebroeke. Dees te och mit?

Ripuarisch België (Luik), Nederland (Zuid-Limburg) en Duitsland

• Kerkraads: Ich kal heem jiddere daag plat. Dis sjproach mósse vier ziëe tse behaode durch ze uvveral i Limburg tse jebroeche. Dees-te óch mit?
• Vaals: Iesj moel/kal heem jiddere daach plat. Dees sjproach mósse vuur zieë tse behauwe dursj 'r uvveral ì Limburg tse jebroeeche. Deeste ooch mit

Eenheid en verscheidenheid

Het Limburgse taalgebied wordt doorsneden door verschillende isoglossen, zowel in oost-westrichting als in noord-zuidrichting, en vormt in beperkte mate een eenheid. De belangrijkste van deze isoglossen is de Panninger linie die ruwweg een scheiding vormt tussen de westelijke en de oostelijke Limburgse dialecten. De dialectgrenzen zijn daarnaast, mede onder invloed van nationale televisie, steeds meer gaan samenvallen met de staatsgrenzen. In Belgisch-Limburg neemt men Vlaamse leenwoorden over, in Nederlands-Limburg Nederlandse, terwijl in Duitsland het dialect zeer sterk aan het vergrijzen is; de Duitse jeugd gaat over op het Rijnlandse regiolect.

Nederlands-Limburg

De dialectische verscheidenheid binnen de Nederlandse provincie Limburg is groot. De variëteiten die in Noord-Limburg worden gesproken, zoals het Venloos en het Venrays (dat taalkundig niet tot het Limburgs behoort), hebben veel gemeen met de Brabantse en Zuid-Gelderse dialecten en wijken daarin sterk af van de (geografisch) Zuid-Limburgse dialecten (zoals het Maastrichts en het Sittards) en ook van de (geografisch) Midden-Limburgse (zoals het Weerts en het Roermonds). Deze beide laatstgenoemde groepen, in de dialectkunde deels tot het Centraal-Limburgs en deels tot het Oost-Limburgs gerekend, nemen een bijzondere positie in door hun fonologie (onder andere, zoals hierboven aangegeven, toon als betekenisonderscheidend kenmerk) en andere Rijnlandse elementen. De Kerkraadse en Vaalser dialecten worden taalkundig bij het Ripuarisch ingedeeld.

Belgisch-Limburg

In Belgisch-Limburg wordt geen Oost-Limburgs gesproken (op een gedeelte van de Voerstreek na), maar wel West-Limburgs en Centraal-Limburgs. Vanwege de aanwezigheid van tonaliteit wordt ook het West-Limburgse taalgebied zonder meer tot het grotere taalgebied van het Limburgs gerekend. In het midden van de provincie ligt een groep van dialecten die de overgang naar het Zuid-Brabants aankondigt. Zo verdwijnt naarmate men meer naar het westen trekt het woordje doe/dich, transformeert de sj- naar sch- en krijgen de klinkers andere waarden (een belangrijke uitzondering is de Belgisch-Limburgse ontronding). Ten slotte verdwijnt ook het verschil tussen sleeptoon en stoottoon en uiteindelijk de woorden ich en mich. Het Genks, Tongers, Hasselts, Truierlands, Tienens en Lommels laten een geleidelijke afname van Limburgse kenmerken zien.

Duitsland

Ondanks het bestaan van dialectclubs neemt het aantal dialectsprekers sterk af. Onder invloed van de Keulse omroep WDR is er een opmars van Ripuarische accenten merkbaar op de linker Rijnoever, ten koste van de traditionele Limburgse en Kleverlandse dialecten.

Status

De taalpolitiek ten opzichte van het Limburgs kan worden beschouwd vanuit het standpunt van de taalgebruikers en vanuit het standpunt van de overheid. In Nederland zijn alleen het Nederlands en het Fries officiële talen. In Nederlands-Limburg is het Limburgs echter gangbaar in alle lagen van de bevolking en wordt het in de regel gesproken op de regionale radio en televisie. In België en Duitsland heeft het Limburgs een bedreigde status en vergrijst de Limburgssprekende bevolking snel.

Erkenning door de overheid

Op 19 maart 1997 ging de Nederlandse overheid over tot erkenning van het Limburgs als streektaal onder Deel II van het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Het Limburgs geniet hierbij dezelfde status als het Nedersaksisch (dit laatste sinds 1995), namelijk niveau II. Het is daarmee een van de vijf onder het Handvest erkende minderheidstalen in Nederland (naast het Nedersaksisch, het Jiddisch, het Sinti-Romanes en het Fries). Onomstreden is dit besluit echter niet gebleven.

In Vlaanderen, waar de discussie na de erkenning van het Limburgs in Nederland ook op gang kwam, werd door de politiek om taalkundig advies bij onder meer de Nederlandse Taalunie gevraagd. Het verzoek om ook hier het Limburgs te erkennen, werd uiteindelijk afgewezen.

Taxonomie

Linguïstische taxonomie

Verspreiding en onderverdeling van de Zuid-Nederfrankische dialecten in Duitsland, Nederland en België. 1 Oost-Limburgs-Ripuarisch 2 Oost-Limburgs 3 Centraal-Limburgs 4 West-Limburgs 5 Truierlands 6 Getelands

zuidelijk-centrale groep (tussen jij/gij-isoglosse, Uerdinger linie en Gete-linie)

• Kleverlands
  • Land van Cuijks: Land van Cuijk
  • Noord-Limburgs: Mook en Middelaar, Gennep, Bergen, Venray, Swolgen en Meerlo.
  • Horsterlands: Horst aan de Maas exclusief Meerlo, Swolgen en Grubbenvorst (Sevenums).
  • Meijels: Meijel
• Mich-kwartier
  • Mich-kwartier: Arcen, Lomm, Velden, Venlo (Venloos), Blerick (Blericks), Hout-Blerick, Boekend, Maasbree, Grubbenvorst
  • Sevenum en Kronenberg (soms bij Kleverlands)

Zuid-Nederfrankisch (Limburgs) (tussen Uerdinger linie en Benrather linie)

• Getelands (wordt meestal bij Brabants ingedeeld)
  • Tiens: Tienen (Tiens)
• Truierlands: Herk, Rummen, Nieuwerkerken, Sint-Truiden en Gingelom (Truierlands)
• West-Limburgs
  • Dommellands: Cranendonck, Hamont-Achel, Pelt, Hechtel-Eksel en Peer.
  • Demerkempens: Houthalen-Helchteren, Heusden-Zolder, Zonhoven, Hasselt (Hasselts) en Diepenbeek.
  • Beringerlands: Beringen en Leopoldsburg.
  • Lonerlands: Alken, Kortessem, Wellen, Borgloon en Heers
• Centraal-Limburgs
  • Weertlands: Weert (Weerts), de gemeente Nederweert, Laar en Altweerterheide.
  • Horns: Stramproy, Tungelroy, Swartbroek, de gemeente Kinrooi en rond Thorn, Heel en Maasbracht. (De plaats Horn zelf niet).
  • Maaskempens: Bocholt, Bree, Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek, As, Genk, Zutendaal, Neeroeteren en Opoeteren.
  • Centraal-Maaslands: Dilsen-Stokkem, Maasmechelen, Echt, Born, Stein, Elsloo, Geulle en Bunde..
  • Trichterlands: Lanaken, Vroenhoven, Kanne, Maastricht (Maastrichts) en Eijsden (Eijsdens).
  • Bilzerlands: Bilzen en Riemst (met uitzondering van Kanne en Vroenhoven).
  • Tongerlands: Hoeselt, Tongeren en Herstappe. (Veel West-Limburgse kenmerken)
• Oost-Limburgs
  • Noordelijk Oost-Limburgs: Peel en Maas (Heldens) (uitgezonderd Meijel), Tegelen (Tegels), Beesel, Roermond (Roermonds), Heythuysen, Roggel, Baexem, Beegden, Horn, Buggenum, Neer, Nunhem, Roerdalen, Echt-Susteren (uitgezonderd Echt). Algemeen Geschreven Limburgs (AGL)
  • Zuidelijk Oost-Limburgs: Sittard-Geleen (Sittards) (Geleens), Beekdaelen, Brunssum, Valkenburg aan de Geul, Eijsden-Margraten, Beek en Meerssen (zonder Geulle)
  • Krefelds
• Oost-Limburgs-Ripuarisch
  • Bergisch
  • Oostelijk Zuid-Limburgs: Voerendaal, Heerlen (Heerlens Nederlands), Landgraaf, Eygelshoven
  • Platdiets

Ripuarisch

• Ripuarisch in Limburg:
  • Kerkrade (Kerkraads),
  • Simpelveld, Bocholtz (Bocholtzer)
  • Vaals

Geografische taxonomie van Nederlands-Limburg

• Dialecten van Noord-Limburg
  • Kleverlands
  • Mich-kwartier
• Dialecten van Midden-Limburg
  • Centraal-Limburgs
  • Oost-Limburgs
• Dialecten van Zuid-Limburg
  • Centraal-Limburgs
    • Maastrichts
  • Oost-Limburgs
    • Zuidelijk Oost-Limburgs
      • Sittards
  • Oost-Limburgs-Ripuarisch
    • Zuidoost-Limburgs
  • Ripuarisch
    • Kerkraads
    • Vaals

Varia

• In het NRC Handelsblad verscheen in 2006 een bijlage over het grensoverschrijdende "toontaal"-karakter van het Limburgs.
• Op 18 juni 2022 is een gesproken, digitaal woordenboek, genaamd ‘Neroterse kāl’ gelanceerd met meer dan 4000 gesproken Neeroeterse dialectwoorden. Dit woordenboek is vrij te raadplegen via ‘nerotersekal.be’. Dit is het eerste gesproken dialectwoordenboek in Belgisch Limburg en, bij uitbreiding, in België.

Externe links

• Elektronisch Woordenboek van de Limburgse Dialecten
• De Chinezen van Nederland over het gebruik van stoottonen en sleeptonen in het Limburgs
• Limburgs als streektaal: tien vragen
• Streektaal.net: Limburg
• Limburgse Dialecten (een verzameling opnames van streekdialecten en volksverhalen)

Bronnen en verwijzingen

Voetnoten

Referenties

Literatuur

• Bakkes, Pierre (2002): Taal in stad en land: Venloos, Roermonds en Sittards. ISBN 90-12-09014-8
• Belemans, R., en R. Keulen (2004): Taal in stad en land: Belgisch-Limburgs, ISBN 9020958550
• Belemans, R., J. Kruijsen en J. Van Keymeulen (1998): 'Gebiedsindeling van de zuidelijk-Nederlandse dialecten', in: Taal en Tongval, jaargang 50, nr. 1 (online tekst)
• Cornips, Leonie (2010): 'Taal en spraak', in: Limburg. Een geschiedenis, deel 3, vanaf 1800, pp. 239-250. LGOG, Maastricht. ISBN 978-90-819602-2-9
• Daan, J. en D. Blok (1969): Van Randstad tot Landrand. Bijdragen en Mededelingen der Dialectcommissie van de KNAW XXXVI. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, Amsterdam, 54 pagina's met kaart en grammofoonplaat.
• Frins, Jean (2006/2009): 'Karolingisch-Frankisch: De bijzondere volkstaal rondom het Vaalser Drielandenpunt'. Vertaald uit het Duits door Rob van der Heijden. In: Historische en Heemkundige studies in en rond het Geuldal, nr. 19, pp. 232-249 (online tekst)
• Giesbers, Charlotte (2008): Dialecten op de grens van twee talen: een dialectologisch en sociolinguïstisch onderzoek in het Kleverlands dialectgebied, proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen, 26 juni 2008 (download pdf)
• (de) Goossens, Jan (1965): 'Die Gliederung des Südniederfränkischen', in: Rheinische Vierteljahrsblätter, nr. 30, pp. 79-94
• Hoppenbrouwers, C. en G. (2001): De indeling van de Nederlandse streektalen. Dialecten van 156 steden en dorpen geklasseerd volgens de FFM. Van Gorcum, Assen. ISBN 9789023237310 (website)
• Schrijnen, Jos. (1902): 'Benrather-, Uerdinger- en Panningerlinie', in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jaargang 21. E.J. Brill, Leiden
• Schrijnen, Jos. (1907): 'Taalgrenzen in Zuidnederland. - het Mich-kwartier', in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jaargang 26. E.J. Brill, Leiden
• Vaan, M.A.C. de (2010): 'De oorsprong van de Limburgse toonaccenten: een kritische update', in: Veldeke Jaarboek, pp. 23-34
• (de) Wenker, Georg (1877): 'Das Rheinische Platt'. Herdruk in: Sammlung deutsche Dialektgeographie, Heft 8 (1915), Marburg
• (de) /(fr) Wintgens, Leo (1998): Et Hat van os Plat: Précis populaire de grammaire de la langue régionale germanique dans l'ancien Duché de Limbourg - Abriss einer Grammatik der germanischen Regionalsprache im Bereich des ehemaligen Herzogtums Limburg. 1e uitgave: Obelit, Cahiers de Linguistique-Sprachhefte I, Montzen, 1998, 68 pp. 2e uitgave in: Section wallonne de la Commission royale de Toponymie et de Dialectologie à Bruxelles, deel LXXI (1999), pp. 34-138. 3e uitgave: Obelit, Montzen, 2001, 106 pp.

Wikibooks

Wikibooks heeft meer over dit onderwerp: Cursus Limburgs (in opbouw).

Zie de Limburgstalige uitgave van Wikipedia.

· ·

Streektalen in Nederland en Vlaanderen

· ·

Dialecten van het Zuid-Nederfrankisch

Getelands · Truierlands · West-Limburgs · Centraal Limburgs · Oost-Limburgs · Oostlimburgs-Ripuarisch

· ·

Indo-Europese talen > Kentum-talen > Germaanse talen >

Mediabestanden

Zie de categorie Limburgian language van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.