Culemborg

**Culemborg**
Gemeente in Nederland
Situering
Provincie	Gelderland
Coördinaten	51°57'0,000"NB, 5°13'59,999"OL
Algemeen
Oppervlakte	31,14 km²
- land	29,29 km²
- water	1,85 km²
Inwoners ; (1 januari 2024)	29.931? ; (1022 inw./km²)
Bestuurscentrum	Culemborg
Belangrijke verkeersaders	Sjabloon:A-wegNL Sjabloon:N-wegNL
Politiek
Burgemeester (lijst)	Roland van Schelven (D66)
Economie
Gemiddeld inkomen (2019)	€ 27.500 per inwoner
Gem. WOZ-waarde (2019)	€ 235.000
WW-uitkeringen (2014)	41 per 1000 inw.
Overig
Postcode(s)	4100-4107
Netnummer(s)	0345
CBS-code	0216
CBS-wijkindeling	zie wijken en buurten
Website	www.culemborg.nl
	; Bevolkingspiramide (2023)
Portaal	Nederland

Foutief gebruik van Sjabloon:Infobox gemeente Nederland. De volgende parameters dienen niet handmatig te worden ingevoerd:
oppervlakte, oppervlakte land, oppervlakte water, inwoners, datum inwoners en dichtheid.

Oude stadspoort te Culemborg. Deze poort wordt de Binnenpoort genoemd, omdat deze door de zuidelijke stadsuitbreiding binnen de muren is komen te liggen. Dit is de enige stadspoort die na het overbodig worden van stadsmuren niet gesloopt is.

Culemborg (uitspraak^ⓘ) (vroeger ook wel Kuilenburg of Kuylenburgh genaamd) is een stad en gemeente in de Betuwe, in de Nederlandse provincie Gelderland. De gemeente telt Sjabloon:Inwonertal NL gemeente inwoners (Sjabloon:Inwonertal NL datum, bron: CBS) en heeft een oppervlakte van 31,23 km² (waarvan 1,49 km² water). Binnen de gemeentegrenzen ligt een buurtschap; het bij het gelijknamige fort gelegen Goilberdingen.

Culemborg had 10.369 woningen in 2004, er waren 1430 bedrijven en ongeveer 10.300 arbeidsplaatsen (prognose 2005).

Geschiedenis

Handelsdorp

Oorspronkelijk was Culemborg een handelsdorp, gelegen op de stroomrug van het riviertje de Meer en de zuidelijke oeverwal van de Lek. Ten westen daarvan bouwde de Heer van Bosinchem (Beusichem) kort voor 1270 een kasteeltje.

Vrijstad

Op "Sente Nycolausdach" in 1318 ontvingen de poorters van de inmiddels versterkte nederzetting van hun Heer, Jan van Bosinchem, stadsrechten waaronder tolvrijheid op de jaarmarkt en het asielrecht. Culemborg werd een Vrijstad. Dit wilde niet zeggen dat iedereen zich vrijelijk kon vestigen. De stad had een eigen rechtspraak. Wie iets op zijn kerfstok had, moest voor schout en schepenen verschijnen en ontliep zijn gerechte straf niet. Maar hij kreeg wel de kans zich te verdedigen. Zolang hij in Culemborg verbleef, werd zijn schuldeiser niet in de stad toegelaten. "Naar Culemborg gaan" betekende in Amsterdam dan ook failliet gaan.

Stadsuitbreiding

In de 14e eeuw kwam er een stadsmuur en -gracht om ongeregelde bendes en vijandelijke troepen buiten de stad te houden. Tweemaal werd de stad buiten de bestaande muren uitgebreid. Omstreeks 1370 aan de noordzijde met een schipperskwartier, de zogenaamde Havendijk en twintig jaar later aan de zuidzijde waar de buurtschappen Lanxmeer en Parijsch erbij werden getrokken onder de naam Nieuwstad. Zo ontstond een soort "driestad". Ook de Havendijk en de Nieuwstad werden ommuurd.

Nòg een kasteel

In de 13e eeuw bouwde Jan II, die zich Heer van Culemborg noemde, het Kasteel Culemborg aan de noordzijde van het stadje. Van dit kasteel zijn nu alleen de fundamenten nog over. Franse troepen hebben het in het rampjaar 1672 grotendeels verwoest waarna het in de jaren na 1735 definitief werd gesloopt. Het laatste gedeelte, de Witte Toren is in 1812 gesloopt.

Vrouwe Elisabeth

Aan de laatste telg van het geslacht van Culemborg heeft de stad veel te danken. Vrouwe Elisabeth stichtte het Elisabeth-gasthuis, een hofje met huizen voor oude mannen en vrouwen, en schoot het geld voor de bouw van het Stadhuis en de toren van de St. Janskerk voor. Uit haar erfenis werd het Elisabeth-Weeshuis gebouwd. Dit weeshuis doet nu dienst als museum en bibliotheek.

Floris van Pallandt en het protestantisme

Kort voor het overlijden van Elisabeth verhief Karel V de heerlijkheid tot graafschap. Omdat Elisabeth kinderloos stierf, erfde Floris van Pallandt, een kleinzoon van haar oudste zus Anna, het graafschap. Floris ging onder invloed van zijn Lutherse echtgenote al gauw over tot het protestantisme. Met Oranje en de heer Van den Bergh speelde hij een belangrijke rol in de opstand tegen het Spaanse gezag. In 1566 was Floris de eerste in de Nederlanden die een Calvinistische dienst liet houden, terwijl men elders nog hagepreekte. Dat gebeurde in het washuis van het kasteel. Zo zorgde hij ervoor dat de nieuwe leer in Culemborg voor het eerst openlijk en officieel in de Nederlanden werd verkondigd.

Maar als wraak liet Hertog van Alva het kasteel met de grond gelijk maken toen de graaf in Duitsland zat, omdat hij voor de bloedraad moest komen.

Onder bewind van Waldeck-Eisenberg en Saksen-Hildburghausen

Van 1639 tot 1714 kwam het graafschap aan het geslacht Waldeck-Eisenberg en daarna onder de hertogen van Saksen-Hildburghausen. De Duitse heren beschouwden Culemborg als een welkome melkkoe. Verzet tegen een belastingheffing van graaf Van Waldeck-Pyrmont leidde in 1650 tot 'het vrouwenoproer van Culemborg' onder leiding van de weduwe Luyt Wortel. In de periode 1672-1674 verwoestten de Fransen het kasteel, zij plunderden de bibliotheek en roofden een deel van het archief. Uit geldgebrek verkocht Saksen-Hildburghausen Culemborg met al zijn hoge rechten en domeinen voor bijna één miljoen gulden aan de Staten van het Kwartier van Nijmegen. Deze schonken in 1748 het graafschap aan prins Willem IV, toen deze tot stadhouder werd verheven. In 1795 werd de stad door de Fransen bezet. Drie jaar later kwam, na bijna vijf eeuwen, een einde aan de zelfstandigheid van het staatje en werd het ingelijfd bij de Bataafse Republiek.

Onder bewind van Oranje-Nassau

Na de Franse tijd ging de stad op in het Koninkrijk der Nederlanden. Het geslacht Oranje-Nassau was het laatste in Culemborg regerende gravenhuis. Vandaar dat de Koningin nog steeds de neventitel gravin van Culemborg voert.

Industriële ontwikkeling

Culemborg was even wereldberoemd toen in 1868 de Kuilenburgse spoorbrug in gebruik werd genomen, toentertijd de langste spoorbrug van Europa. Om met de hoge brug over de Lek te komen moest een spoordijk worden aangelegd; Station Culemborg kwam onderaan de helling en dus een eind buiten de stad te liggen. In de tweede helft van de 19e eeuw is de aanleg van de spoorlijn Utrecht-'s-Hertogenbosch (de inmiddels vervangen spoorbrug van 1868) een belangrijke stimulans voor de industriële ontwikkeling van Culemborg. Met name de sigaren- en meubelindustrie zijn in die tijd sterk opgekomen. Tegenwoordig vindt men naast de meubelfabrieken een grote variëteit aan industrieën in deze stad.

Het Bakelbos

De heer Hoek van de historische vereniging "Voet van Oudheusden" heeft historische wetenswaardigheden over het S-vormige straatje Bakelbos gebundeld in een map. Deze map ligt voor de belangstellenden ter inzage in het Stadskantoor.

Papklok

Elke avond om 21:50 luidt de papklok, welke van oudsher aangeeft dat de poorten bijna sluiten, en het tijd is om naar bed te gaan. Nu nog luidt de papklok elke avond. In 't verleden was dit voor de mensen die op het land werkten het teken dat het werk erop zat. Dan ging men naar huis om een bord warme pap te eten, vandaar de naam. Maar men moest wel opschieten, want de poorten sloten om 22:00 uur. En ze gingen niet meer open tot de volgende dag.

Tijdens carnaval krijgen heel wat Nederlandse gemeenten een andere naam. Papklokkendam staat dan voor Culemborg.

De Plantage

De Plantage is het stadspark van Culemborg. Het is in 1850 ontworpen door de beroemde tuinarchitect L.P. Zocher en aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Het oorspronkelijk ontwerp is nog steeds goed zichtbaar omdat aanpassingen beperkt zijn gebleven. De Plantage is een gemeentemonument. Tot ca. 1950 stond in de Plantage een muziektent die destijds om onduidelijke redenen werd afgebroken. Deze werd in 2009/2010 herbouwd en op 5 mei 2010 feestelijk geopend.

De vlag van Culemborg

Culemborg heeft geen officiële vlag. De niet-officiële vlag van Culemborg heeft twee horizontale banen, geel boven en rood beneden^[1]. Op internet wordt de vlag van Culemborg vrijwel altijd afgebeeld met rood boven. Bij de gemeentelijke panden in Culemborg hangt echter altijd geel boven. De motivatie hiervoor is dat rood zwaarder is dan geel.

Rellen

Gedurende de jaarwisseling van 2009 op 2010 vonden er ongeregeldheden plaats in de Culemborgse wijk Terweijde. De al enkele maanden bestaande spanningen tussen de Marokkaanse en Molukse jongeren kwamen tot een escalatie op eerdergenoemde jaarwisseling. In Terweijde is daarna enkele weken een noodverordening van kracht geweest. Voor alle toegangswegen naar Culemborg was een noodbevel afgekondigd. Iedereen die Culemborg in wilde mocht door de politie preventief worden gefouilleerd. Nog steeds is samenscholing van vier of meer personen verboden.

Gemeenteraad

De gemeenteraad van Culemborg bestaat uit 21 zetels. Hieronder vindt u de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1994:

Gemeenteraadszetels
Partij	1994	1998	2002	2006	2010
VVD	4	5	6	5	7
PvdA	5	5	4	5	3
SP	3	4	4	5	2
CDA	4	4	4	3	2
D66	3	1	1	1	3
GroenLinks	-	-	2	2	3
ChristenUnie	-	-	-	-	1
Partij Culemborg	0	0	0	0	0
Totaal	19	19	21	21	21

Onderwijs

Twee middelbare scholen:

Rijksmonumenten

De plaats telt meer dan 100 rijksmonumenten. Zie de lijst van rijksmonumenten in Culemborg

Geboren

Antonio van Diemen (1593-1645), gouverneur-generaal van Nederlands-Indië
Jan van Riebeeck (1619-1677), kolonist van Zuid-Afrika
Otto van Rees (1823-1892), minister en gouverneur-generaal van Nederlands-Indië
Wilhelmina Cooper (1 mei 1939 – 1 maart 1980), model en oprichtster van Wilhelmina Models, New York
Elly van Hulst (1959), atlete
Judith Jobse (1970), zangeres
Patrick Pothuizen (1972), voetballer
Wouter de Boer (1981), atleet
Michiel Elijzen (1982), wielrenner
Peter Janssen (1986), "Vegan streaker"