Dalem (Zuid-Holland)
Plaats in Nederland 
| |||
|---|---|---|---|
  | |||
| Situering | |||
| Provincie |  Zuid-Holland
| ||
| Gemeente |  Gorinchem
| ||
| Coördinaten | 51° 50′ NB, 5° 1′ OL | ||
| Algemeen | |||
| Oppervlakte | 2,9 km² | ||
| Inwoners (2007) |
9740 | ||
| |||
Dalem is een dorp dat vroeger behoorde tot de gemeente Vuren in Gelderland. Thans behoort het tot Zuid-Holland doordat het binnen de Gorinchemse gemeentegrens getrokken is.
Geschiedenis
In Dalem zijn geen tastbare bewijzen gevonden, in de vorm van nagelaten bodemvondsten, waarmee we het ontstaan van het dorp kunnen verklaren. De vroegste geschiedenis van Dalem begint, voorzover bekend, in 642. In het archief van het Hof van Holland zou volgens Mr. A. Telders een oorkonde berusten waarin letterlijk geschreven staat "de aelinge (gehele) Graefschap en Vrijheerlijkheid Dalem, Stade en Schumenoord is anno 642 bij Coninck Dagobert van Vranckrijk geschonken aan Johan, Heere van Arkel". In de Koninklijke Bibliotheek bevindt zich in het handschrift van Aerndt Kemp Jacobz (1607) een kroniek over de Arkels en de stad Gorinchem waarin hij schrijft dat Johan de 6e, Heer van Arkel en de 4e Heer van Lederdam, omstreeks 1050 Huecklum, Vogelspijck en Dalem maakte. Ook de bekende Abraham Kemp Aertsz schrijft ongeveer tegelijkertijd "De Heer Jan van Arkel, welke in 1126 is overleden, schonk bij zijn leven, aan zijn broeders gedeelten van zijn Land van Arkel. Aan Folpert of Dodo schonk hij Leerdam - Schoonrewoerd - de Diefdijk - Haastrecht en Overheykoop en voorts de halve heerlijkheid Dalem".
De stad Gorinchem werd in 1230 gesticht door Heer Jan van Arkel (1e Heer van Gorinchem, overleden 16 juli 1234 in een gevecht tegen de Stadingers). Zijn zoon Jan van Arkel (de Sterke) en 2e Heer van Gorinchem vangt de voltooiing van de bouw van de stad aan en de stad kreeg stadsrechten in 1382. De heerlijkheid Dalem was toen al bijna 600 jaar bekend.
Een tak van de Arkels, de Heeren van Asperen, bezaten Vuren reeds in het begin van de 13e eeuw, aan welk bezit in 1495 een einde kwam door het kinderloos overlijden van Heer Johan van Asperen en Vuren. Een andere tak van de Van Arkels, die zich Van Dalem noemden, bezaten de andere heerlijkheid (Dalem). Ook deze Van Dalem(s) komen reeds in het begin van de 13e eeuw voor. In 1425 verkocht Heer Floris van Dalem zijn heerlijkheid voor 2260 kronen aan de Gelderse Hertog Aernout, van deze ging het bezit over naar Karel van Egmondt, Hertog van Gelre, die Dalem eerst verpandde aan Willem van Rossum voor 500 Rijnlandse guldens.
Op 16 juni 1518, andere bronnen spreken van 1517, gaf Hertog Karel van Egmondt, hertog van Gelre, de heerlijkheid Dalem, levenslang, aan Christoffel - Graaf van Meurs. Deze krijgsman heeft zowel bij Hertog Karel, als bij Keizer Karel V, in de gunst gestaan, want tot aan zijn overlijden in 1566, bleef hij Heer van Dalem. In een oorkonde van 1518, wordt vermeld, dat Dalem naast een kapel nog 13 tot 18 huizen heeft. Deze huizen waren echter zo armelijk, dat er geen huur geheven werd.
Dalem en het water
De natuurlijke ligging van Dalem, in dit laagste deel van de Tielerwaard, bracht in de loop der eeuwen telkens zeer veel wateroverlast met zich mee. De Tielerwaard diende samen met de gehele Betuwe als wateropvang ten tijde van extreem hoog water. Dit ter bescherming van de nog lager gelegen Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden.
Laag-Dalem, het woord zegt het al, is het allerlaagste gebied van de Tielerwaard (een kom) waarheen al het rivierwater bij dijkdoorbraken naar toe zal stromen. Eventueel kan dan via doorgravingen van de overlaten en door de Dalemse sluis dit water weer afgevoerd worden in de lagere loop van de rivier. De overlaten zijn er nog steeds en zijn zelfs met de dijkverzwaringen van 1996 aangepast aan de nieuwe norm. Het niveauverschil met Tiel bedraagt circa 7,20 meter. Een dijkgraaf noemde in 1995, na de bijna-watersnoodramp, het onverantwoordelijk hier zoveel huizen te bouwen. Bij een eventuele dijkdoorbraak bij Tiel wordt het toestromende water binnendijks opgevangen door de verhoogde dijken en zal de waterstand mogelijk een hoogte van 10 meter kunnen bereiken. Door de enorme waterkracht zullen veel woningen worden weggevaagd (zie hierna 1809).
De geschiedenis van de Dalemse sluis gaat zelfs terug tot 1284 toen de Heeren van de Vijf Heerenlanden besloten een dijkring om hun gebied te leggen (de Diefdijk) en ook om via een uitwateringssluis bij Dalem de mogelijkheid te hebben het overtollige water te spuien. Zoals toen gebruikelijk was, zou deze sluis geheel van hout gemaakt worden. De eerste steen voor de sluis in zijn ongeveer huidige vorm werd in 1661 gelegd. In de 13e eeuw begon men dus met dijkaanleg, voordien waren er dus geen dijkdoorbraken, omdat er geen dijken waren.
Over het fenomeen van de dijkdoorbraken in de gehele Tielerwaard kan een apart boek geschreven worden. Voor Dalem zijn de gevolgen van de dijkdoorbraken in 1726, 1728 en 1729 nog steeds te zien en de toen ontstane wielen zijn niet meer uit het landschap weg te denken. Een wiel ontstaat door het binnenkolkende water dat met ijzingwekkende snelheid de grond aan de binnenzijde van de dijk tot zeer grote diepte wegspoelt. Dieptes van 20 meter zijn geen uitzondering. De Wielen getuigen na bijna 3 eeuwen nog steeds van rampspoed van verdronken mensen en dieren en het verloren gaan van huizen en bezittingen met alle gevolgen daarvan. De dijkbewoners waren over het algemeen toch al niet zo vermogend.
Dijkdoorbraken waren in die tijd meestal het gevolg van ijsdammen in de rivier, die de loop van het water versperden. De dammen werden soms zo hoog dat huizen aan de buitenkant van de dijk vernield werden.
In het jaar 1809 was er in de nacht van 14 op 15 januari een dijkdoorbraak in de Over-Betuwe en men begon op 18 januari met de werkzaamheden om in de Dalemse overlaten loosgaten te maken. Op 25 januari 1809 was er al zoveel water door de Betuwe omlaag gestroomd dat de stad Gorinchem gevaar liep. Koning Lodewijk Napoleon (het was in de Franse tijd) kwam onverwacht met zijn gevolg van uit Vianen in de stad en verbleef in de (oude) Doelen (Molenstraat). Toen hij de bedreigde plaatsen bezocht en zich met zijn rijtuig op de Dalemsedijk bevond brak een gedeelte van de dijk. De koning moest met een vaartuig weggehaald worden. Toen op 30 januari de bekisting bezwak op de Kortendijk, stroomde het water van de Linge, via de Hoogstraat en de stegen, de benedenstad in. Met veel moeite hebben soldaten en burgers de gaten kunnen dichten en de stad voor overstroming kunnen behoeden.
Ook was er een dijkdoorbraak bij Kedichem en liep de Alblasserwaard geheel onder.
De laatste Heeren van Dalem
Ten gevolge van alle steeds voorkomende overstromingen, ontstaan door het overlopen en doorbreken van de dijken, ontstond een troosteloze toestand in dit gedeelte van de Tielerwaard. Daar het echter aan voldoende financiële middelen ontbrak voor aanleg van zwaardere dijken - dwarskaden - zijvangen en wegen, komen Vuren en Dalem eind 17e eeuw aan het kwartier van Nijmegen. In 1734 wordt de heerlijkheid Vuren en Dalem verkocht aan Otto Roeleman Frederik Graaf van Bijlandt. Zijn erfgenamen verkopen in 1771 de heerlijkheid Dalem aan Heer Baron Gerard Meerman (1722 – 1771, oudheidkenner - rechtsgeleerde - pensionaris van Rotterdam). Zijn zoon Heer Johan Baron Meerman (1753 – 1815), vrijheer van Dalem, Stade en Schumenoord* , Heer van Vuren, schenkt Dalem een nieuwe kerk (1801). Aan hem herinnert de "Meerman" als windvaan op het torentje. In 1822 komt de heerlijkheid in het bezit van de familie Van Viruly, welke tot 1895 in Vuren zijn blijven wonen. In 1836 werd door Hr. J. van Viruly de eerste steen gelegd voor een woning nabij de Nederlandse Hervormde Kerk, voor de schooldienaar, met in het onderhuis een ruimte om onderwijs te geven.
- in sommige publicatie’s wordt gesproken van Schuinenoord. In 642 werd al over Dalem-Stade en Schumenoord melding gemaakt, doch kon helaas de betekenis hiervan niet achterhalen.
Een eerste stap naar onderwijs in Dalem
Het was echter nog 1648 toen het Hof van Gelre een uitspraak deed in een proces dat de ingezetenen van Dalem hadden aangespannen tegen hun Heer en Magistraat over het gebruik van bepaalde stukken grond. Aanleggers hadden geëist dat de gedaagden de percelen: de Kapelle*, het Kapellenland, groot 14 morgen**, het Vicarie- of Geestelijk land, groot 13 morgen** met vruchten en lasten ten behoeve van andere heilige doelen te zullen inruimen.
Het Hof verklaarde de aanleggers in hun eis niet ontvankelijk op voorwaarde dat de gedaagden de beroeping van een bekwaam kerk- en schooldienaar zullen bezorgen bij combinatie of anderszins over wiens onderhoud partijen zich zullen hebben te verstaan. Het heeft daarna toch nog wel even geduurd, doch waarschijnlijk werd in 1652 met de komst van de eerste predikant (Ds. Jhr. Abel van Hesse, Heer van Piershil) een eerste stap voor onderwijs in Vuren en Dalem gezet.
- Eeuwen geleden zou er een kapel gestaan hebben, aan de oostzijde van de Lingsesdijk, aan het begin van de bebouwing van Laag Dalem. De grond waar het hier om ging, zal mogelijk bij deze kapel hebben behoord.
- Een morgen = 600 roe, 1 roe = 14,28 m2
Geografie
Dalem ligt aan de noordelijke oever van de Boven-Merwede, recht tegenover de vestingstad Woudrichem.
Evenementen
Jaarlijks wordt rondom de tweede week in december het evenement Dalem bij kaarslicht georganiseerd. Het hele dorp is dan feestelijk verlicht.
Sport
De plaatselijke voetbalvereniging, GJS Gorinchem neemt een belangrijke plaats in.
Zie ook
· 
· 