Epistolae (Brieven) van Spinoza

De Epistolae (Brieven) van Spinoza zijn de briefwisseling tussen de Nederlandse filosoof Benedictus de Spinoza (1633-1677), verschillende bekende geleerden en Spinoza's bewonderaars. Er zijn 88 brieven over meestal filosofische onderwerpen overgeleverd: 50 van Spinoza en 38 van zijn correspondenten, 52 in het Latijn en 26 in het Nederlands.

Spinoza's volgelingen in Amsterdam gaven de Epistolae na diens overlijden uit in de Opera Posthuma (Nederlandse vertaling: De nagelate schriften, 1677)^[1] Op het titelblad van het hele werk staat als auteur "B.d.S" met Hamburg in plaats van Amsterdam om vervolging te voorkomen. De brieven gaan over onderwerpen uit de werken van Spinoza (bijvoorbeeld oneindigheid en attributen (eigenschappen) van "God", Spinoza's aanduiding voor het heelal) maar ook over bijvoorbeeld geestverschijningen en wetenschappelijke ontdekkingen als het vacuüm.

Spinoza bewaarde de ontvangen brieven en de kladversies van zijn verstuurde brieven. Het project Spinozas Web meldde in 2017 dat er nog zeker 36 brieven van Spinoza zijn gevonden.^[2]

Briefje aan Utrechtse professor Johannes Georgius Graevius, 14 december 1664. Gebhardt briefnummer 49.
Briefje van Spinoza aan Leibniz, 9 november 1671. In het Latijn. Gebhardt briefnummer 46.
B.d.S.: Epistolae doctorum quorumdam virorum, 1677 (Brieven van geleerde mannen met antwoorden). Uitgegeven na Spinoza's dood.

Citaat over vriendschap[bewerken | brontekst bewerken]

Wat is er mooier dan vriendschap met liefhebbers van de waarheid? Die kunnen we vertrouwen.

Want voor my van al die dingen, die buyten myn maght syn, geen grooter aght als de eer te moogen hebben, van met luyde, die de waarhyt opreghtlyk beminnen, in verbont van vrientschap te treede, om dat ik geloof, dat wy niets ter werelt, dat buyten onse maght is, gerustigh konnen beminnen, dan sodanige menschen...

— Benedictus de Spinoza, Brief aan Willem van Blijenbergh, 5 januari 1665, Op de lange bogart, Schiedam

Correspondenten[bewerken | brontekst bewerken]

Onder meer^[3] de volgenden, met de jaren van hun briefwisseling:

Pieter Balling, 1664
Willem van Blijenbergh, 1664-1665

Een Dordtse graanhandelaar, regent en schrijver (1632–1696), die met Spinoza correspondeerde over de vrije wil en na Spinoza's dood boeken uitbracht tegen diens Tractatus theologico-politicus en Ethica. Het gaat om WvB aan Spinoza (Gebhardt brief 18: 12-12-1664, 20: 16-01-1665, 22: 19-02-1665, 24: 27-03-1665) en Spinoza aan WvB (Gebhardt brief nummer 19: 05-01-1665, 21, 23: 13-03-1665, 27: 03-06-1665).

Albert Burgh (franciscaan), 1675

De franciscaan Albert Burgh (1650-1708) schreef Spinoza vanuit Rome om zijn rationalistische dwalingen en ongeloof in Christus te bestrijden. Spinoza's antwoord is beroemd: het is belachelijk dat de Rooms-Katholieke Kerk de mensen die door de duivel misleid worden tot in de eeuwigheid verdoemt, terwijl de duivel zelf ongestraft blijft.

Johannes Bouwmeester, 1665-1666, 1673
Hugo Boxel Danielsz, 1674^[4]
Robert Boyle, 1663
Johann Ludwig Fabritius, 1673
Johann Georg Graevius, 1673
Johannes Hudde, 1666, 1671
Jarig Jelles, 1667, 1669, 1671, 1673-1674
Gottfried Leibniz

In 1676 kwam Leibniz bij Spinoza op bezoek en ze bespraken onder meer de zielsverhuizing bij Pythagoras.^[5]

Johan van der Meer, 1666
Lodewijk Meyer, 1663
Henry Oldenburg, 1661-1663, 1665, 1675-1676

Petrus Serrarius (Pieter Serrurier) bracht Oldenburg, secretaris van de Royal Society in Londen, met Spinoza in contact en diende als koerier.

Jacob Ostens, 1671
Jan Rieuwertszn Sr., 1674
George Hermann Schuller, 1674-1676
Niels Stensen (Nicolaus Steno), 1671
Ehrenfried W. von Tschirnhaus, 1674-1676

Spinoza begon een correspondentie met de Duitse natuur- en wiskundige Ehrenfried Walther von Tschirnhaus, die in Leiden gestudeerd had. Volgens Jonathan Israel werd Spinoza in zijn laatste jaren vooral gestimuleerd door de discussies met von Tschirnhaus over onder meer de vrije wil, de motivatie van de mens en Descartes' wetten van de beweging. Von Tschirnhaus kwam bij Spinoza op bezoek en kreeg via Spinoza contact met Henry Oldenburg, de secretaris van de Royal Society in Londen.^[bron?]

Lambert van Velthuysen, 1671, 1675

De Utrechtse arts Lambert van Velthuysen (1622-1685) had kritiek op het godsbeeld van Spinoza. Hij beschuldigde Spinoza van blinde overgave aan het noodlot: fatalisme.^[6] De God die Spinoza schetste, had geen goddelijke wil en daardoor was volgens Van Velthuysen God niet meer de maatstaf voor 'goed' en 'kwaad'. Moraal en deugdzaamheid kwamen zo in gevaar, wat tot onzekerheid leidde. Ook werd zo de waarde van de Bijbel aangetast. Want als God geen moreel oordeel gaf, dan was de Bijbel weinig meer dan retoriek. Spinoza was niet onder de indruk en stuurde Van Velthuysen een gepeperde brief.^[7]

Desondanks hielden Spinoza en Van Velthuysen contact: vanaf 1673 bezochten ze elkaar regelmatig en hielpen elkaar bij het uitgeven van teksten. Beiden kozen dezelfde kant van Descartes in zijn conflict met de Utrechtse theoloog Voetius.^[8]

Simon Joosten de Vries, 1663

Tabel[bewerken | brontekst bewerken]

Als datum wordt de dagtekening van de brief vermeld, met eventuele correctie van de Oude/Nieuwe Stijl (tijdrekening). Een greep uit de brieven:^[9] ^[10] ^[11] ^[12] ^[13]

Nummer^[9]^[11]	Gebhardt nummer^[14]	Van Afzender	Aan Geadresseerde	Plaats Afzender	Dag	Maand	Jaar	Onderwerp	Taal
01 I^[9]	01 I	Oldenburg, Henry	Spinoza, Benedictus de	Londen	16/26	08	1661	God, uitgebreidheid	Latijn
02 II^[9]	02 II	Spinoza	Oldenburg			09	1661	Attributen (eigenschappen) van God, Ethica deel 1 axioma's, stelling 1-4, fouten van Descartes en Francis Bacon (1561-1626)	Latijn
03 III^[9]	03 III	Oldenburg	Spinoza	Londen	27	09	1661	Bestaan van God, Ethica deel 1 axioma's, belooft boek van Robert Boyle te sturen	Latijn
04 IV^[9]	04 IV	Spinoza	Oldenburg			10	1661	Kort antwoord op vragen, gaat naar Amsterdam	Latijn
05 V^[12]	05 V	Oldenburg	Spinoza	Londen	11/21	10	1661	Stuurt het boek van Robert Boyle: De Nitro, Fluiditate, & Firmitate en ??	Latijn
06 VI^[12]	06 VI	Spinoza	Oldenburg				1661?	Dank voor en commentaar op het boek van Robert Boyle De Nitro, Fluiditate, & Firmitate, met tekeningen.	Latijn
07 VII^[12]	07 VII	Oldenburg	Spinoza					Boyle bedankt Spinoza via Oldenburg voor het commentaar. B. had geen tijd om zelf te antwoorden en moest zich verdedigen tegen aanvallen op zijn boeken over druk en uitzetting van gassen. De Royal Society is opgericht. Oldenburg roept Spinoza op om te publiceren in zijn vrije Republiek (der zeven provinciën).	Latijn
08 VIII^[9]	11 XI	Oldenburg	Spinoza	Londen	03	04	1663	Antwoord op brief 6?	Latijn
15 XV^[9]	32 XXXII	Spinoza	Oldenburg			11	1665	Samenhang van de natuur, Christiaan Huygens	Latijn
- ^[10]	-	Balling, Pieter	Spinoza		26	06	1664
61 LXI	17^[10] XVII	Spinoza	Balling, Pieter		20	07	1664
26 XXVI^[9]	08 VIII	Vries, Simon Joosten de	Spinoza	Amsterdam	24	02	1664	Bespreekt met een groep Spinoza's werk.^[15] Stelt twee vragen over de natuur in de Ethica en de mening van anderen. Noemt Casearius, Borelli, Tacquet en Clavius. Vraagt naar Ethica deel 1 stelling 8 opmerking 3 en stelling 19 opmerking 2	Latijn
27 XXVII^[9]	09 IX	Spinoza	Vries, de				1663	Onderscheidt verschillende soorten definities en verduidelijkt zijn mening.	Latijn
28 XXVIII^[9]	10 X	Spinoza	Vries, de	Rijnsburg			1663?	Antwoord over bewijzen en eeuwigheid.	Latijn
29 XXIX^[9]	12 XII	Spinoza	Meijer, Lodewijk		20	04	1663	Oneindigheid	Latijn
31 XXXI	18 XVIII	Blijenbergh, Willem van	Spinoza	Dordrecht	12	12	1664	"Mijn Heer en onbekende Vrient..."	Nederlands
32 XXXII	19 XIX	Spinoza	Blijenbergh	"Op de Lange bogart"	05	01	1665		Nederlands
33 XXXIII	20 XX	Blijenbergh	Spinoza	Dordrecht	16	01	1665	"Mijn Heer en waarde Vrient"	Nederlands
34 XXXIV	21 XXI	Spinoza	Blijenbergh	-	-	-	1665		Latijn (geen Nederlands?)
35 XXXV	22 XXII	Blijenbergh	Spinoza	Dordrecht by de groote kerck	19	02	1665		Nederlands
36 XXXVI	23 XXIII	Spinoza	Blijenbergh	Voorburg	13	03	1665		Nederlands
37 XXXVII	24 XXIV	Blijenbergh	Spinoza	Dordrecht	27	03	1665		Nederlands
38 XXXVIII	27 XXVII	Spinoza	Blijenbergh	Voorburg	03	06	1665		Nederlands
39 XXXIX^[9]	34 XXXIV	Spinoza	Hudde, Johannes	Voorburg	07	01	1666	God	Latijn
40 XL^[9]	35 XXXV	Spinoza	Hudde	Voorburg	10	04	1666	God	Latijn
41 XLI^[9]	36 XXXVI	Spinoza	Hudde?			05	1666	God	Latijn
42 XLII^[9]	37 XXXVII	Spinoza	Bouwmeester?, I. B.		10	06	1666	De beste methode om kennis te verwerven. (?)	Latijn
50 L^[9]	50 L	Spinoza	Jelles, Jarig?		02	06	1674	Verschil tussen Thomas Hobbes en Spinoza over politiek en God.	Latijn
51 LI	45 XLV	Leibniz	Spinoza	Frankfurt	05 styl	10	1671		Latijn
52 LII	46 XLVI	Spinoza	Leibniz	Den Haag	09	11	1671		Latijn
61 LXI^[9]	57 LVII	Tschirnhaus?	Spinoza		08	10	1674	Verschil tussen Descartes en Spinoza over de vrije wil.	Latijn
62 LXII^[9]	58 LVIII	Spinoza	Schuller?			10	1674	Vrijheid	Latijn
63 LXIII^[9]	59 LIX	Tschirnhaus	Spinoza		05	01	1675	Roept Spinoza op om boeken over Verbetering van het verstand en Ethica uit te brengen, de definitie van beweging en het verschil tussen ware en adequate ideeën. (commentaar: Tractatus de Intellectus Emendatione?)	Latijn
64 LXIV^[9]	60 LX	Spinoza	Tschirnhaus?			01	1675	Verschil tussen ware en adequate ideeën, alleen uiterlijk (?). Kort over andere zaken.	Latijn
65 LXV^[9]	63 LXIII	Schuller?	Spinoza		25	07	1675	Stelt vier vragen over de attributen (eigenschappen) van God.	Latijn
66 LXVI^[9]	64 LXIV	Spinoza	Schuller?		29	07	1675	Antwoordt over de eerste drie geprezen boeken van de Ethica, die in handen van een vriend moeten komen. (?)	Latijn
67 LXVII^[9]	65 LXV	Tschirnhaus?	Spinoza		12	08	1675	Vraagt of er twee of meer attributen (eigenschappen) van God bestaan. [commentaar: behalve uitgebreidheid (massa) en denken?]	Latijn
68 LXVIII^[9]	66 LXVI	Spinoza	Tschirnhaus?		18	08	1675	Verwijst naar Ethica deel 1 stelling 10 en Ethica deel 2 stelling 7 Scholium [Opmerking].	Latijn
69 LXIX^[9]	80 LXXX	Tschirnhaus?	Spinoza		02	05	1676	Vraagt hoe de brieven over het oneindige (Brief 29) begrepen moet worden.	Latijn
70 LXX^[9]	81 LXXXI	Spinoza	Tschirnhaus?		05	05	1676	Legt zijn standpunt over de oneindigheid uit.	Latijn
71 LXXI^[9]	82 LXXXII	Tschirnhaus?	Spinoza		23	06	1676	Vraagt hoe volgens Spinoza de verscheidenheid van de dingen a priori uit de uitgebreidheid afgeleid kan worden.	Latijn
72 LXXII^[9]	83 LXXXII	Spinoza	Tschirnhaus?		15	07	1676	Spinoza legt dit uit.	Latijn
geen nummer	84 LXXXIV	Spinoza	Een vriend?	-	-	-	-	Over Spinoza's Tractatus politicus	Latijn

Externe links[bewerken | brontekst bewerken]

wikisource Epistolae (Benedictus de Spinoza) Epistolae 1-4, 8, ander antwoord op 6, 15, 26-29, 39-42, 50, 61-71, 72? ("LXII" (62) vergissing, moet LXXII (72) zijn?)
users.telenet.be/rwmeijer Index Epistolarum. Gearchiveerd op 8 augustus 2020. Geraadpleegd op 30 juni 2020.
spinoza.tk Epistolae Doctorum Quorundam Virorum Ad B.D.S. Et Auctoris Responsiones Ad aliorum ejus Operum elucidationem non parùm facientes.. Gearchiveerd op 6 juli 2017. Geraadpleegd op 30 juni 2020. PDF van de Latijnse tekst.
home.kpn.nl/rudolf.meijer Explanation. Geraadpleegd op 30 juni 2020. Latijnse tekst van een bloemlezing van de brieven (Epistolae). Verder drie werken van Benedictus de Spinoza: Ethica ordine geometrico demonstrata, Tractatus de Intellectus Emendatione en Tractatus Politicus.
www.spinozaetnous.org Bienvenue sur l'espace de documentation de Spinoza et Nous. Geraadpleegd op 30 juni 2020. . Latijn tekst met Franse vertaling, onvolledig.

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Uitgaven onder meer van de Italiaanse uitgeverij Quodlibet: quodlibet.it Opera posthuma F. Mignini ed., Amsterdam 1677. Fotografische reproductie.
↑ "As compared with other philosophers of the period, Spinoza wrote relatively few letters. In the 1677 Opera posthuma, 75 letters were included, both from and to Spinoza, with the explicit intention to clarify his philosophy. Subsequently, several other letters have been discovered, bringing the total number to 88. Preliminary research has now established that at least 36 more letters can be postulated, and many of them dated exactly. This investigation will also correct the chronology. All this is essential for a future critical edition of Spinoza’s correspondence, as planned by the ‘Groupe de recherches spinozistes’." Spinoza’s Web An Outline of the Research Project at its Launch, as from February 2017
↑ spinozaweb.org/letters Letters. Geraadpleegd op 30 juni 2020.
↑ Coppens, Gunther (2004) Spinoza et Boxel: Revue de métaphysique et de morale (n^o 41), p. 59-72.
↑ Leibniz hield zijn bezoek geheim. Hij publiceerde in 1714 een gematigde visie waarin geloof en wetenschap niet met elkaar strijdig zijn.^[bron?]
↑ Kuypers, Etienne L.G.E. (1993) Sporen Van Spinoza, p. 138 Google Boeken
↑ Coppens, Gunther; Theo Verbeek, Han van Ruler e.a. (2004) books.google.nl Spinoza en het Nederlands cartesianisme (redactie Gunther Coppens), Acco, Leuven, p. 61
↑ Krop, Henri; Spinoza en het calvinistisch cartesianisme van Lambertus Van Velthuysen (1622-1685) In: Coppens, Gunther; Theo Verbeek, Han van Ruler e.a. (2004), p. 61-78
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac wikisource Epistolae (Benedictus de Spinoza)
↑ ^a ^b ^c spinozaweb.org/letters Letters - Spinoza web. Gearchiveerd op 1 juli 2020. Geraadpleegd op 1 juli 2020.
↑ ^a ^b users.telenet.be/rwmeijer Index Epistolarum. Gearchiveerd op 8 augustus 2020. Geraadpleegd op 1 juli 2020.
↑ ^a ^b ^c ^d spinoza.tk Epistolae Doctorum Quorundam Virorum Ad B. D. S. Et Auctoris Responsiones Ad aliorum ejus Operum elucidationem non parùm facientes. BARUCH DE SPINOZA OPERA Hrsg. von Carl Gebhardt, Heidelberg: Carl Winters, 1925. 4 Bände.. Gearchiveerd op 6 juli 2017. Geraadpleegd op 1 juli 2020.
↑ archief.amsterdam 169 Inventaris van het Archief van het Weeshuis der Doopsgezinde Collegianten de Oranjeappel. Brieven van en aan B. de Spinoza, 1663-1676. Geraadpleegd op 10 juli 2020.
↑ "Epistolarum numeri". Op de laatste twee bladzijden staat een concordantie: Epistolae Doctorum Quorundam Virorum Ad B. D. S. Et Auctoris Responsiones Ad aliorum ejus Operum elucidationem non parùm facientes. BARUCH DE SPINOZA OPERA Hrsg. von Carl Gebhardt, Heidelberg: Carl Winters, 1925. 4 Bände.. Gearchiveerd op 6 juli 2017. Geraadpleegd op 1 juli 2020.
↑ www.spinozaetnous.org Lettre 8. Franse vertaling.

[1] Uitgaven onder meer van de Italiaanse uitgeverij Quodlibet: quodlibet.it Opera posthuma F. Mignini ed., Amsterdam 1677. Fotografische reproductie.

[2] "As compared with other philosophers of the period, Spinoza wrote relatively few letters. In the 1677 Opera posthuma, 75 letters were included, both from and to Spinoza, with the explicit intention to clarify his philosophy. Subsequently, several other letters have been discovered, bringing the total number to 88. Preliminary research has now established that at least 36 more letters can be postulated, and many of them dated exactly. This investigation will also correct the chronology. All this is essential for a future critical edition of Spinoza’s correspondence, as planned by the ‘Groupe de recherches spinozistes’." Spinoza’s Web An Outline of the Research Project at its Launch, as from February 2017

[3] spinozaweb.org/letters Letters. Geraadpleegd op 30 juni 2020.

[4] Coppens, Gunther (2004) Spinoza et Boxel: Revue de métaphysique et de morale (n^o 41), p. 59-72.

[5] Leibniz hield zijn bezoek geheim. Hij publiceerde in 1714 een gematigde visie waarin geloof en wetenschap niet met elkaar strijdig zijn.^[bron?]

[6] Kuypers, Etienne L.G.E. (1993) Sporen Van Spinoza, p. 138 Google Boeken

[7] Coppens, Gunther; Theo Verbeek, Han van Ruler e.a. (2004) books.google.nl Spinoza en het Nederlands cartesianisme (redactie Gunther Coppens), Acco, Leuven, p. 61

[8] Krop, Henri; Spinoza en het calvinistisch cartesianisme van Lambertus Van Velthuysen (1622-1685) In: Coppens, Gunther; Theo Verbeek, Han van Ruler e.a. (2004), p. 61-78

[source-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac wikisource Epistolae (Benedictus de Spinoza)

[spinozaweb-letters-10] spinozaweb.org/letters Letters - Spinoza web. Gearchiveerd op 1 juli 2020. Geraadpleegd op 1 juli 2020.

[rwmeijer-11] users.telenet.be/rwmeijer Index Epistolarum. Gearchiveerd op 8 augustus 2020. Geraadpleegd op 1 juli 2020.

[tk-12] spinoza.tk Epistolae Doctorum Quorundam Virorum Ad B. D. S. Et Auctoris Responsiones Ad aliorum ejus Operum elucidationem non parùm facientes. BARUCH DE SPINOZA OPERA Hrsg. von Carl Gebhardt, Heidelberg: Carl Winters, 1925. 4 Bände.. Gearchiveerd op 6 juli 2017. Geraadpleegd op 1 juli 2020.

[Oranjeappel-13] rchief.amsterdam 169 Inventaris van het Archief van het Weeshuis der Doopsgezinde Collegianten de Oranjeappel. Brieven van en aan B. de Spinoza, 1663-1676. Geraadpleegd op 10 juli 2020.

[14] "Epistolarum numeri". Op de laatste twee bladzijden staat een concordantie: Epistolae Doctorum Quorundam Virorum Ad B. D. S. Et Auctoris Responsiones Ad aliorum ejus Operum elucidationem non parùm facientes. BARUCH DE SPINOZA OPERA Hrsg. von Carl Gebhardt, Heidelberg: Carl Winters, 1925. 4 Bände.. Gearchiveerd op 6 juli 2017. Geraadpleegd op 1 juli 2020.

[15] www.spinozaetnous.org Lettre 8. Franse vertaling.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]