Gebruiker:Woudloper/kladblok

Verifieerbaarheid is het principe dat alle informatie in een artikel bestaande kennis is, die aan de hand van buiten Wikipedia gepubliceerde bronnen te vinden is. Verifieerbaarheid kan in een artikel zichtbaar gemaakt worden door bronvermelding.

Het principe van verifieerbaarheid komt voort uit het feit dat Wikipedia een encyclopedie probeert te zijn, een naslagwerk van bestaande kennis. Origineel onderzoek hoort in een encyclopedie niet thuis.

Dat wil niet zeggen dat informatie waarbij geen bron staat direct verwijderd moet worden. Van verwijderen kan pas sprake zijn als er geen bron gevonden kan worden nadat een gebruiker inhoudelijk onderbouwde twijfel over de informatie uit. Wikipedia is een vrij bewerkbare encyclopedie: iedereen mag toevoegen. Echter: de toevoeger hoort wel, indien gevraagd, zijn toevoegingen te kunnen onderbouwen. Als dat niet lukt, dan is iedereen vrij de toevoeging weer te verwijderen.

Het is (bijna) niet mogelijk om een bron te noemen voor alle informatie die in een artikel wordt gegeven. Gegevens die algemeen bekend zijn, of die bij ingevoerde vakgenoten gemeengoed zijn geworden, zullen veelal wel in een encyclopedie-artikel thuishoren; maar het zou bijna een belediging zijn dan bronnen te noemen, terwijl het ook de leesbaarheid niet vergroot. Vrij algemeen kan gesteld worden: Hoe buitensporiger of origineler de stelling, des te beter moet de onderbouwing zijn.

Aspecten van verifieerbaarheid

Verifieerbaarheid geldt voor alle informatie op Wikipedia. Informatie wordt echter geboden in een bepaald formaat, waar verschillende aspecten aan zitten. Niet alle aspecten zijn even makkelijk of op dezelfde manier te onderbouwen.

Onderbouwen van feitelijke juistheid

Informatie kan verdeeld worden in feiten, meningen en duidingen/verbanden. Feiten zijn van nature objectieve zaken, zoals het feit dat een dag 24 uur duurt. Meningen zijn standpunten van bepaalde partijen over het onderwerp. Ze kunnen verschillen van een duiding of verband. Een duiding of verband betekent dat gepresenteerde feiten met elkaar in verband worden gebracht: er wordt een conclusie of gevolgtrekking gedaan.

Ten eerste is het nodig de feitelijke juistheid van een bewering te onderbouwen. Bij het voorbeeld van het feit dat een dag 24 uur duurt, is een verwijzing naar bv. de Enkhuizer Almanak voldoende. Vaak worden feiten niet betwist, dus is bronvermelding zelfs geheel overbodig.

Bijvoorbeeld

In het artikel over het Empire State Building wil je vermelden dat het gebouw 102 verdiepingen heeft. Dit is een objectief feit, dat waarschijnlijk door niemand betwist gaat worden. Bronvermelding kun je daarom achterwege laten.

Verbanden of duidingen zijn iets lastiger te onderbouwen. Daarvoor zijn over het algemeen betere bronnen nodig dan voor feiten.

Bijvoorbeeld

In het artikel over de Tweede Wereldoorlog wordt beweerd dat Italië in 1940 Griekenland binnenviel omdat de Italiaanse dictator Mussolini vond dat zijn land niet bij de recente successen van de Duitsers achter kon blijven. Hier wordt een verband gegeven tussen de dadendrang van Mussolini en de oorlogsdaad. Een verwijzing naar een krant uit die tijd is in feite al geen goede onderbouwing meer. De krant onderbouwt alleen het feit dat de Italianen Griekenland binnenvielen, maar niet de achterliggende oorzaken. Om die te onderbouwen zal naar latere historici verwezen moeten worden, die het verband gelegd hebben.

Onderbouwen van relevantie

Volgens het principe van neutraliteit horen persoonlijke meningen niet in Wikipedia thuis. Anders ligt dat voor meningen van partijen die relevant zijn voor het onderwerp. Net als bij verbanden is dus niet de vraag belangrijk of de mening bestaat, maar of die relevant genoeg is om genoemd te worden (de noodzakelijkheid dient onderbouwt te worden).

Doelen van bronvermelding

Het geven van de gebruikte bronnen heeft niet alleen als doel om de gegeven informatie te onderbouwen. Voor lezers die er minder van afweten dan de schrijver kan het handig zijn om een referentie te hebben waar ze over het onderwerp meer kunnen lezen. Voor lezers die er juist meer van afweten kan een bron handig zijn om de informatie te plaatsen ("Oh, dit is gebaseerd op het werk van prof. Obahashi. Dat werk is al drie jaar geleden weerlegd door prof. Rumanowski. Een begrijpelijke fout."). In beide gevallen laat de bron zien waarop het werk gefundeerd is: als daarover dan een discussie ontstaat, kan die gerichter, aan de hand van de bronnen, worden gevoerd.

hoe bronvermelding

Wat zijn voetnoten

Wat zijn verwijzingen (literatuurlijsten, bibliografieen, publicatielijsten, externe links)

"Inline" verwijzingen vs. de stijl met alleen een literatuurlijst onderaan (BTNI)

Ongewenst op wikipedia: afgekorte literatuurverwijzing in lopende tekst ("Harvardstijl"), gebruik liever een voetnoot (<ref></ref>). Argument: overzichtelijkheid.

Voorzichtig: noot kan behalve voor onderbouwing ook dienen voor korte beschrijving/citaat/objectief commentaar, naar gelang de stijl van de schrijver!

In geval van conflicterend gebruik noten: gebruik een aparte literatuurlijst en/of lijst van externe links onderaan het artikel

Welke bron te gebruiken

Over de kwaliteit van de bronnen bestaan nogal wat misverstanden. Niet iedereen is even goed bekend met kritisch lezen en kritisch schrijven. Dat hoeft ook niet, en zelfs mensen die veel ervaring hebben met kritisch bronnenonderzoek, hebben er in sommige gevallen nog moeite mee.

Eén uitgangspunt loopt als een rode draad door de volgende tips: er zijn goede en er zijn slechte bronnen. Het is natuurlijk wat naïef om te denken: "Het staat hier dus het is zo". Bronnen kunnen ook misbruikt worden, bijvoorbeeld doordat ze niet werkelijk onderbouwen wat je claimt, of dat ze alleen argumenten vóór een stelling noemen en de relevante tegenargumenten expres weglaten. Als je een bron vermeldt, dan moet je die bron eerst kritisch bekijken. Daarom volgen hieronder wat handvaten, die je behulpzaam kunnen zijn bij de keuze van je bronnen, maar ook bij het beoordelen van andermans bronnen. Meer dan een hulpmiddel kan dit nooit zijn; je eigen oordeel en dat van anderen blijft altijd van groot belang.

primair vs secondair vs tertiair

Primaire, secundaire en tertiaire bronnen

• Primaire bronnen zijn documenten of personen die zeer nauw verbonden zijn met hetgeen waarover je schrijft. Een voorbeeld hiervan is een ooggetuigenverslag van een ramp, of de officiële door de RVD uitgegeven samenvatting van een toespraak van de minister-president. Andere voorbeelden van primaire bronnen zijn archeologische vondsten, foto's, historische documenten zoals dagboeken, diagrammen met uitkomsten van bijvoorbeeld enquêtes of onderzoek, verslagen van laboratorium-onderzoek, of kunst en fictie zoals gedichten, scripts, boeken of video's.

Primaire bronnen die zijn gepubliceerd in een betrouwbaar medium, mogen slechts met mate worden gebruikt. Ze zijn namelijk eenvoudig foutief te gebruiken. Wanneer ze toch gebruikt worden, moet iemand zonder specialistische kennis over het onderwerp duidelijk kunnen zien dat de primaire bron volledig overeenkomt met het geschrevene op Wikipedia. Iedere vorm van interpretatie van een primaire bron mag alleen geschieden door een secundaire bron. Dat brengt ons bij een tweede nadeel aan het gebruik van primaire bronnen: het zijn slechts anekdotes. Een encyclopedische schrijfwijze is echter iets anders dan een bepaalde hoeveelheid anekdotes achter elkaar. Daarom wordt het gebruik van primaire bronnen op Wikipedia sterk ontraden, tenzij de informatie zeer belangrijk of onontkoombaar is om het onderwerp te beschrijven.

• Secundaire bronnen gebruiken primaire bronnen om te komen tot een analyse, synthese, uitleg of generalisatie van bepaalde feiten. De analyse door een journalist van eerdergenoemd ooggetuigenverslag van een ongeval is hier een voorbeeld van, evenals door een krant uitgegeven analyse van of commentaar op de door de RVD uitgegeven samenvatting. Alle artikelen op Wikipedia moeten zoveel mogelijk zijn gebaseerd op betrouwbare, verifieerbare, gepubliceerde secundaire bronnen. Dit houdt in dat we de visie en argumentatie van betrouwbare, verifieerbare experts beschrijven en niet de standpunten of analyses van Wikipedia-gebruikers die zelf een primaire bron hebben gelezen.
• Publicaties als encyclopedieën worden wel eens Tertiaire bronnen genoemd. Het zijn bronnen waarin informatie uit secundaire bronnen wordt weergegeven. Wikipedia kan als een tertiaire bron gezien worden, net als andere encyclopedieën en andere algemeen samenvattende naslagwerken. Zaken die niet in secundaire bronnen voorkomen zijn per definitie niet-encyclopedisch: ze horen niet in een encyclopedie als Wikipedia thuis.

Primaire bronnen alleen (en met mate) gebruiken voor: neutrale, factuele informatie (feitjes), actuele gebeurtenissen, d.w.z. zaken die zo kort geleden gebeurd zijn dat er nog geen betrouwbare secundaire bronnen over handelen. Secundaire voor: duiding, verbanden, processen.

Historische bronnen zijn secundaire bronnen, maar dienen bij het samenstellen van een encyclopedie behandeld te worden als primaire bronnen. Geschiedkundige bronnen die een historische bron analyseren, duiden of interpreteren kunnen wel algemeen gebruikt worden.

Bijvoorbeeld

Herodotus is een historische bron, een geschiedkundig artikel dat een duiding of interpretatie geeft van Herodotus' werk dient gebruikt te worden wanneer diens visie besproken wordt.

Sommige bronnen zijn zowel primair als secundair!

Bijvoorbeeld

Een natuurwetenschappelijk artikel beschrijft in de inleiding (introduction) voorgaand onderzoek: dit deel is secundair. De presentatie van eigen data (results) is echter primair: dit zijn feiten. De volgende interpretatie (discussion) en conclusies (conclusions) zijn weer secundair.

Hierarchie van bronnen

Het principe van verifieerbaarheid gaat verder dan simpelweg aangeven dat een bepaald feit ergens vandaan komt. De ene bron is niet de andere, en niet elke bron die op Wikipedia wordt gegeven hoeft de beste te zijn. Slechte bronnen mogen vervangen worden door betere, net zoals niet-onderbouwde beweringen vervangen mogen door wel-onderbouwde. Sommige bronnen zijn ongewenst. Wanneer een bron bijvoorbeeld zeer onbetrouwbaar is of vanuit een irrelevant of niet-neutraal oogpunt geschreven is, is het beter deze te verwijderen, omdat het feit dat er een bron opgegeven wordt de suggestie wekt dat de tekst onderbouwd is, terwijl dat niet het geval is.

Over heuristiek

Eerst de algemene bronnen raadplegen, dan pas detailstudies.

Voorbeeld: een feit dat ook door een algemeen werk onderbouwd kan, niet door een wetenschappelijke studie onderbouwen.

Over ouderdom v. bron

Vooral bij onderwerpen waarover de kennis sterk toeneemt/aan verandering onderhevig is: gebruik zo recent mogelijke bronnen!

Over relevantie en optiek

De relevantie van een bron hangt af van de optiek van de bron. Bronnen waarin het onderwerp van het artikel zelf centraal staat, zijn de beste keus. Daarnaast zijn bronnen die een vergelijkbare optiek hebben als het artikel dat ze onderbouwen aan te raden.

Bijvoorbeeld

In een artikel over spitsmuizen staat dat de oren van deze dieren gemiddeld 1,5 cm groot zijn. Deze bewering wordt onderbouwd met een verwijzing naar een website over tuinieren. Echter, een online biologische database stelt dat de grootte van de oren gemiddeld 1,3 cm is. In dit geval kan de tekst het beste worden aangepast, waarbij ook de verwijzing naar de eerste bron wordt verwijderd. De biologische database heeft namelijk een optiek (biologie) die beter overeenstemt met de optiek van het artikel.

Over neutraliteit

Zelfs als het onderwerp van een bron gelijk is als dat van het artikel, kan de bron ongewenst zijn omdat het onderwerp niet vanuit een neutraal standpunt wordt behandeld. Wanneer de informatie in de bron gekleurd is, zal de kennis die ermee geverifieerd wordt ofwel zelf niet neutraal zijn, ofwel met een degelijkere bron onderbouwd kunnen worden. Vermijd daarom bronnen die geschreven zijn vanuit een bepaald standpunt (POV), zoals opiniebladen of columns in tijdschriften of kranten of bronnen die zelf een sterke mening over het onderwerp hebben die niet door alle deskundigen gedeeld wordt.

Bijvoorbeeld

In een artikel over de bekende politicus Sjaak de Geer wordt de informatie toegevoegd dat De Geer algemeen bekend staat als extreem-rechts. Dit wordt onderbouwd door een verwijzing naar een artikel in de partijkrant van een linkse partij. Deze bewerking kan beter weer in zijn geheel teruggedraaid worden, tenzij een betere bron gevonden kan worden.

Over betrouwbaarheid:

iets over peer-review, redacties van wetenschappelijke uitgevers, misschien ook over nieuwsredacties van kranten en controle daar, te verkiezen boven bloggers (bloggen ongewenst als bron op Wikipedia)

Samengevat

gebruik neutrale, zo relevant mogelijke, zo betrouwbaar mogelijke, zo algemeen mogelijke, zo recent mogelijke bronnen (in die volgorde).