Getijdenboek van Adolf van Kleef

Het Getijdenboek van Adolf van Kleef is een verlucht getijdenboek voor dominicaans gebruik, dat in de jaren 1480 in Gent gemaakt werd voor Adolf van Kleef-Ravenstein. Adolf van Kleef was hertog van Kleef, graaf van La Marck en heer van Ravenstein en Wijnendale. Het handschrift bevat twee portretten van de opdrachtgever: op f13v een volbladminiatuur van de hertog, geknield biddend voor een schilderij van een Virgo Lactans op f14r en op f80v in een initiaal ook biddend tot de Heilige Maagd. Zijn wapen is afgebeeld op f14v. Het handschrift wordt nu bewaard in de Walters Art Museum in Baltimore als Ms. W.439.^[1]

Geschiedenis[bewerken | brontekst bewerken]

Het handschrift is waarschijnlijk gemaakt na het tweede huwelijk van Adolf van Kleef met Anna van Bourgondië in 1470. Een inscriptie tussen de gebeden tot de heilige Anna op f71r, "A / B Votre mieulx amie / Anne" suggereert dat zij de opdrachtgeefster was.^[1]

In de late 19e eeuw was het handschrift in het bezit van Léon Gruel. Henry Walters kocht het van Gruel tussen 1895 en 1931. Via een legaat kwam het in de verzameling van het Walters Art Museum.^[1]

Beschrijving[bewerken | brontekst bewerken]

Het handschrift bestaat uit 302 perkamenten folia van 169 bij 117 mm. De tekst is geschreven in het Latijn in een kolom met 12 lijnen per bladzijde, in een Bourgondische bastarda. Het tekstblok meet 94 bij 60 mm. De kalender is geschreven in 17 lijnen, op twee bladzijden per maand en het tekstblok van de kalender is 95 bij 75 mm. Het manuscript bevat enkele teksten in het Middelfrans.^[1]

Inhoud[bewerken | brontekst bewerken]

Het handschrift heeft de klassieke inhoud van een getijdenboek:^[1]

ff 1r-12v: Kalender
ff 13v-51r: Gebeden tot de Maagd Maria
- ff15r-22r: Obsecro te
- ff23v-27r: O intemerata
- ff 31v-32v: Alma Redemptoris Mater
- ff 32v-33v: O Domina glorie regina
- ff 33v-37v: Ave mundi spes maria
- ff 37v-38v: O piissima domina
- ff 40r-44r: De vijf vreugden van de Heilige Maagd
- ff 44r-49r: Vier gebeden tot de Maagd Maria
- ff 49r-49v: Benignissime Domine
- ff 49v-51r: O bone Ihesu
ff 51v-87v: Suffragia
ff 88r-98v : Uittreksels uit de evangelies
ff99v-203v: Kleine Officie van Onze Lieve Vrouw volgens dominicaans gebruik
ff 204v-245v: Boetepsalmen
ff 246r-295v: Passieverhaal volgens Johannes
ff295v-302v: Devotionele gebeden
- ff 295v-297r: Gebeden tot de apostel Andreas en Hiëronymus
- ff 298r-300r: Gebeden van de heilige Gregorius
- ff 300r-302r: Gebeden voor de vergeving van de zonden

Verluchting[bewerken | brontekst bewerken]

De verluchting is van de hand van de Meester van Adolf van Kleef, zo genoemd naar dit getijdenboek, en zijn atelier. De stijl van deze meester is gebaseerd op de miniaturen en de marges van het gebedenboek van Maximiliaan van de Maximiliaan-meester die door sommigen geïdentificeerd wordt als Alexander Bening. De stijl van deze meester wordt gekenmerkt door ruime interieurs en wijde landschappen en stijve krachtige figuren.^[2]

Het handschrift bevat de volgende miniaturen:

Volblad miniaturen

f13v: Portret van Adolf van Kleef
f14r: Virgo Lactans

Volblad met gedecoreerde marges:

f14v: Wapenschild van Adolf van Kleef;
f15r: tekst met vier marges
f22v: Piéta;
f23r: tekst met vier marges
f99v: Annunciatie;
f100r: tekst met vier marges
f204v: De berouwvolle David;
f205r: tekst met vier marges

Halfblad met marges en tekst

f28r: Kruisiging met scènes uit de passie in de marge
f121r: Maria Visitatie
f145v: Geboorte van Christus
f153r: Aankondiging aan de herders
f161v: Opdracht in de tempel
f168v: Aanbidding der wijzen
f176r: Kindermoord in Bethlehem
f194r: Vlucht naar Egypte

Gehistorieerde initiaal

f40r: G, 5l, Annunciatie
f51v: O, 5l, Heilige Claudius
f54r: O, 5l, De marteldood van de heilige Sebastiaan, met boogschutters in de marge
f58r: O, 5l, Heilige Adrianus
f59r, V: 5l, Heilige Antonius van Padua
f60v: L, 6l, De Aartsengel Michael verslaat de duivel
f62v: O, 7l, De heilige Joris doodt de draak
f64r: D, 8l, De heilige Nicolaas wekt de drie jongens tot leven; in de ondermarge het verhaal over de bruidsschat voor de arme meisjes
f65r: D, 8l, De heilige Christoffel draagt het Christuskind op zijn schouder over een rivier
f69v: A, 7l, De marteldood van de heilige Erasmus
f70v: D, 4l, Anna te Drieën
f72r: D, 8l, De heilige Margaretha met het kruis en de draak
f73v: D, 7l, De heilige Catharina met de werktuigen van haar marteling
f75r: D, 8l, De heilige Barbara met haar vader bij de toren
f76r: D, 8l, De bekoring van de heilige Augustinus
f80v: O, 8l, Adolf van Kleef biddend voor de Maagd van Nederigheid
f88r: I, 7l, Johannes op Patmos
f90v: C, 3l, Mattheus
f94r: I, 6l, Lucas
f97r: I, 6l, Marcus
f246r: T, 6l, De Man van Smarten
f266v: D, 7l, Kruisiging
f289r, U, 8l, Heilige Drie-eenheid
f298r: D, 6l, Gregoriusmis

Kalender[bewerken | brontekst bewerken]

De kalender is zeer spaarzaam verlucht met slechts de “KL” initialen van twee regels hoog bovenaan de bladzijde waarop de maand begint en de een regel hoge initialen “A” in de kolom van de zondagsletter. De kalender is trouwens weinig uitgewerkt, hij bevat slechts 132 ingevulde feestdagen. Merkwaardig is een ervan voor de heilige Hadulphi (bisschop van Atrecht) met zijn feestdag op 19 mei en translatie op 31 augustus. Deze heilige komt haast nooit voor in kalenders.^[3]

Tekst[bewerken | brontekst bewerken]

De tekst is, op de bladzijden met miniaturen na, niet versierd. Secties binnen de tekst beginnen met een geschilderde initiaal van een tot vier regels hoog. Ook lijnvullers worden hier en daar gebruikt om blanco spaties in de regels te vermijden. De tekst is geschreven in zwarte inkt, de rubrieken in het rood. Versierde marges rond de tekst werden niet gebruikt tenzij op de pagina’s tegenover de volblad miniaturen die zelf voorzien zijn van een marge (f14v, f22v, f99v en f204v).

Getijden en gebeden[bewerken | brontekst bewerken]

De Mariagetijden worden ingeleid met twee volblad miniaturen en de gebedsstonden door een halfblad miniatuur met marges. De andere gebeden en getijden worden ingeleid met de gehistorieerde initialen uit de lijst hierboven.