Nomina sacra

Nomina sacra (enkelvoud: nomen sacrum) betekent "heilige naam" in het Latijn.

Deze uitdrukking wordt gebruikt om de groep van namen van God of aanverwante begrippen aan te duiden die bij het schrijven van handschriften meestal werden afgekort door contractie.

In zijn boek Manuscripts of the Greek Bible geeft Bruce Metzger^[1] 15 dergelijke begrippen uit de Griekse papyrussen: God, heer, Jezus, Christus, zoon, geest, David, kruis, moeder, vader, Israël, verlosser, mens, Jeruzalem en hemel. Het nomen sacrum voor moeder werd niet gebruikt tot de vierde eeuw,^[2] maar alle andere nomina sacra zijn terug te vinden in manuscripten van de 1e tot de 3e eeuw. De contractie of abbreviatuur werd aangeduid met een lijntje boven het woord.

Gebruik[bewerken | brontekst bewerken]

De eerste nomina sacra die in de vroegste christelijke documenten worden teruggevonden zijn Θεός, Κύριος, Χριστός, en Ἰησοῦς^[3] (God, heer, Christus en Jezus). Een tweede groep ‘‘nomina sacra’’ werden minder regelmatig afgekort en niet steeds op dezelfde wijze, het zijn: Πνεῦμα, Ἄνθρωπος en Σταυρός (geest, mens en kruis). De derde groep, Υἱός, Πατήρ, Δαυὶδ, Μήτηρ, Σωτήρ, Ἰσραήλ, Ἱερουσαλήμ en Οὐρανός (zoon, vader, David, moeder, verlosser, Israël, Jeruzalem en hemel) kwam pas later in gebruik en werd ook niet steeds op dezelfde manier gebruikt.

In het Latijn zijn niet alle 15 nomina sacra, die als dusdanig gekend zijn uit de Griekse teksten, overgenomen in dezelfde hoedanigheid. Men vindt, zeker in de oudere teksten, geen afkortingen voor verlosser, vader, moeder, kruis en hemel in de context van de nomina sacra en de afkortingen voor zoon en mens worden zeker niet uitsluitend gebruikt als nomen sacrum. In het latijn komt dan weer wel sanctus (heilig) voor als nomen sacrum in de associatie met spiritus (geest).^[4]

Het afkorten van een aantal woorden in een handschrift bleef natuurlijk niet beperkt tot het Grieks. Ook in het Latijn en in alle andere talen zoals ook in het Middelnederlands werd er driftig afgekort en de afkortingen beperkten zich niet tot de ‘‘nomina sacra’’, ook andere woorden werden afgekort. Wat we wel bij de ontwikkeling van nieuwe schriftsoorten meestal vaststellen is dat aanvankelijk de ‘‘nomina sacra’’ worden afgekort en dat andere abbreviaturen slechts later optreden. In de Latijnse manuscripten, zoals in de vernaculaire, zijn de afkortingen voor de ‘‘nomina sacra’’ niet standaard en overal gelijk, het gebeurt zelfs frequent dat men verschillende abbreviaturen vindt in hetzelfde manuscript en bij dezelfde scribent.

Oorsprong[bewerken | brontekst bewerken]

Sommige onderzoekers,^[5] voerden het gebruik van ‘‘nomina sacra’’ terug op de Joodse traditie van het tetragrammaton, waarbij de naam van God zonder klinkers werd geschreven. Het Hebreeuws werd vanouds alleen met medeklinkers geschreven. In latere tijd werden er klinkertekens toegevoegd als hulp bij de uitspraak. Deze klinkers horen dus niet bij de heilige, oorspronkelijke tekst. Omdat het verboden was de naam 'JHWH' uit te spreken, zei men bij het voorlezen van teksten meestal 'adonai' (mijn heer; eigenlijk een meervoudsvorm uit eerbied) als er 'JHWH' stond. De masoreten hebben daarom bij het overschrijven van teksten van de Tenach de naam 'JHWH' meestal voorzien van de klinkers van 'adonai'. In veel gevallen staat er 'Adonai JHWH' en in die gevallen werden de klinkers van het woord 'elohim' (God) ingevoegd, zodat men de woordcombinatie niet als 'adonai adonai' uitsprak, maar als 'adonai elohim'. De vroege christenen zouden dan in hun schriften deze traditie hebben overgenomen en de naam van God ook niet woordelijk hebben geschreven. Traube baseerde zich voor zijn these op het feit dat woorden als god, geest, vader, moeder, heer, mens etc. wel voluit werden geschreven als er geen heilige persoon mee bedoeld was. Bovendien waren de abbreviaturen die wel in gebruik waren in de vroege niet christelijke geschriften meestal suspensies^[6] terwijl de ‘‘nomina sacra’’ werden afgekort door contracties.^[7] Anderen^[8] schrijven dit dan toe aan joods-christelijke invloeden.

We kunnen wel vaststellen dat in de cursieve schriftsoorten, de schriften voor het snel schrijven dus, ook bij de niet christelijk schrijvers veel meer wordt afgekort en dat daar ook contracties worden gebruikt voor woorden die hoegenaamd niets met ‘‘nomina sacra’’ te maken hebben^[9]

Voor het standpunt van Traube pleit dan weer dat Christian van Stavelot, een monnik die het schrijven onderwees op de abdij van Stavelot, over het verschil van het gebruik van het nomen sacrum voor Jezus en de naam Joshua schreef (vrij vertaald): "Men schrijft de naam van Jezus met iota, èta en sigma, want de naam van God kan niet met letters worden verklaard, maar als het over een mens gaat schrijven we de naam met alle letters."^[10] Een ander voorbeeld vinden we in een Valerius Maximus uit Florence waar een corrector een groot aantal keer de afkortingen voor spiritus, sanctus en dominus heeft geëxpandeerd op die plaatsen waar ze niet in de theologische zin gebruikt werden. Dergelijke correcties zijn in talloze handschriften terug te vinden.^[11]

Samenvattend kan men stellen dat de specialisten het er nog steeds niet over eens zijn of het nu gewoon om afkortingen gaat dan wel om een bijzondere, geheiligde voorstelling, van het begrip.^[12]

Latijnse abbreviaturen van nomina sacra[bewerken | brontekst bewerken]

De gebruikte afkortingen zijn afhankelijk van het type schrift, de naamval van het afgekorte woord en dergelijke. Lindsay geeft hiervan een volledig overzicht.^[13] Hierbij enkele voorbeelden:

Christus: xp, xps, xpm, xpum, chi, cho, chm, chri, chro, chrm
David: dd, dad
Deus: ds
Dominus: dns, dn, dms, dom
Hierusalem: hierusal, hierul, hierus, hierusl, hiers, hieru, hiru, hier, hir, hirm, ierl, hierlm, ihrlm
Iesus: ihs, ihm, ihu, ihus, ihum
Israel: isrl, isral, ihl, irl, ishl, isrhl, israhl, irl, srl
Spiritus: spus, spum, spm, sps

Lijst van de Griekse nomina sacra[bewerken | brontekst bewerken]

Nederlands	Grieks	Nominatief	Genitief'
God	Θεος	ΘΣ	ΘΥ
Heer	Κυριος	ΚΣ	ΚΥ
Jezus	Ιησους	ΙΣ	ΙΥ
Christus	Χριστος	ΧΣ	ΧΥ
Zoon	Υιος	ΥΣ	ΥΥ
Geest	Πνευμα	ΠΝΑ	ΠΝΣ
David	Δαυειδ	ΔΑΔ
Kruis	Σταυρος	ΣΤΣ	ΣΤΥ
Moeder	Μητηρ	ΜΗΡ	ΜΗΣ
Vader	Πατηρ	ΠΗΡ	ΠΡΣ
Israël	Ισραηλ	ΙΗΛ
Verlosser	Σωτηρ	ΣΗΡ	ΣΡΣ
Mens	Ανθρωπος	ΑΝΟΣ	ΑΝΟΥ
Jerusalem	Ιερουσαλημ	ΙΛΗΜ
Hemel	Ουρανος	ΟΥΝΟΣ	ΟΥΝΟΥ

Lijst van manuscripten van het Nieuwe Testament die nomina sacra bevatten^[14][bewerken | brontekst bewerken]

Grieks manuscript	Datum van het manuscript	Gebruikte Nomina Sacra
P¹(P. Oxy. 2)	250	ΙΥ ΙΣ ΧΥ ΥΥ ΚΥ ΠΝΣ
P⁴ (Suppl. Gr. 1120)	66 - 175	ΘΣ ΘΥ ΚΥ ΚΣ ΠΝΙ ΠΝΟΣ ΠΝΑ ΧΣ ΙΥ ΙΣ
P⁵ (P. Oxy. 208 + 1781)	200	ΙΗΝ ΙΗΣ ΠΡ ΠΡΑ ΠΡΣ ΘΥ
P⁹ (P. Oxy. 402)	200 - 300	ΘΣ ΧΡΣ
P¹² (P. Amherst. 3b)	250 - 300	ΘΣ
P¹³ (P. Oxy. 657 + PSI 1292)	225 - 250	ΘΣ ΘΝ ΘΥ ΘΩ ΙΣ ΙΝ ΙΥ ΚΣ ΚΥ
P¹⁵ (P. Oxy. 1008)	250 - 300	ΚΩ ΚΥ ΧΥ ΑΝΩΝ ΑΝΩ ΠΝΑ ΘΝ ΚΜΟΥ
P¹⁶ (P. Oxy. 1009)	250 - 300	ΘΥ ΙΥ ΧΩ
P¹⁷ (P. Oxy. 1078)	250	Θ
P¹⁸ (P. Oxy. 1079)	250 - 300	ΙΗ ΧΡ ΘΩ
P²⁰ (P. Oxy. 1171)	250	ΠΝΣ ΚΝ ΘΥ
P²² (P. Oxy. 1228)	250	ΠΣ ΠΝΑ ΠΡΣ ΠΡ ΙΗ ΑΝΟΣ
P²⁴ (P. Oxy. 1230)	275 - 300	ΠΝΑ ΘΥ
P²⁷ (P. Oxy. 1395)	250	ΘΥ ΚΩ
P²⁸ (P. Oxy. 1596)	275 - 300	ΙΣ ΙΝ
P²⁹ (P. Oxy. 1597)	200 - 225	ΘΣ ΘΝ
P³⁰ (P. Oxy. 1598)	200	ΚΥ ΚΝ ΘΩ ΙΗ
P³² (P. Rylands 5)	150 - 200	ΘΥ
P³⁵ (PSI 1)	200 - 300	ΚΣ ΚΥ
P³⁷ (P. Mich. Inv. 1570)	250	ΚΕ ΙΗΣ ΠΝΑ ΙΗΣΥ
P³⁸ (P. Mich. Inv. 1571)	175 - 225	ΧΡΝ ΠΝΑ ΚΥ ΙΗΝ ΙΗΥ ΠΝΤΑ
P³⁹ (P. Oxy. 1780)	200 - 250	ΠΗΡ ΠΡΑ ΙΗΣ
P⁴⁰ (P.Heldelberg G. 645)	200 - 300	ΘΣ ΘΥ ΘΝ ΙΥ ΧΩ ΧΥ
P⁴⁵ (Papyri Chester Beatty I)	200	ΚΕ ΚΣ ΚΝ ΚΥ ΣΡΝΑΙ ΙΗ ΙΥ ΙΗΣ ΠΡ ΠΡΣ ΠΡΑ ΠΡΙ ΘΥ ΘΝ ΘΩ ΘΣ ΠΝΙ ΠΝΣ ΠΝΑ ΥΝ ΥΕ ΥΣ ΥΩ ΣΡΝ ΧΡ
P⁴⁶ (Papyri Chester Beatty II + P. Mich. Inv. 6238)	80 - 150	ΚΕ ΚΝ ΚΥ ΚΩ ΚΣ ΧΡΩ ΧΡΥ ΧΡΝ ΧΝ ΧΣ ΧΩ ΧΥ ΧΡΣ ΙΗΥ ΙΗΝ ΙΗΣ ΘΩ ΘΥ ΘΝ ΘΣ ΠΝΑ ΠΝΙ ΠΝΣ ΥΙΥ ΥΙΝ ΥΙΣ ΥΝ ΣΤΡΕΣ ΣΤΡΝ ΣΤΡΩ ΣΤΡΟΣ ΣΤΡΟΥ ΕΣΤΡΟΝ ΕΣΤΡΑΙ ΕΣΤΑΝ ΣΤΟΥ ΑΙΜΑ ΑΝΟΥ ΑΝΟΝ ΑΝΟΣ ΑΝΩΝ ΑΝΟΙΣ ΠΡΙ ΠΗΡ ΠΡΑ ΠΡΣ ΙΥ
P⁴⁷ (Papyri Chester Beatty III)	250 - 300	ΘΥ ΘΣ ΘΝ ΘΩ ΑΘΝ ΚΣ ΚΕ ΚΥ ΕΣΤΡΩ ΠΝΑ ΧΥ ΠΡΣ
P⁴⁸ (PSI 1165)	200 - 300	ΥΣ
P⁴⁹ (P.Yale 415 + 531)	250	ΚΩ ΘΥ ΘΣ ΙΥ ΠΝ ΧΣ ΧΥ ΧΩ
P⁵⁰ (P. Yal 1543)	275 - 300	ΙΛΗΜ ΠΝΑ ΑΝΟΣ ΘΣ ΘΥ
P⁵³ (P. Mich. inv. 6652	260	ΠΡΣ ΙΗΣ ΠΕΡ ΚΝ
P⁶⁴ (Gr. 17)	66 - 175	ΙΣ
P⁶⁵ (PSI XIV 1373)	250	ΧΥ ΘΣ
P⁶⁶ (P. Bodmer II + Inv. Nr. 4274/4298	90 - 130
P⁶⁹ (P. Oxy. 2383)	250	ΙΗΝ
P⁷⁰ (P. Oxy. 2384 + PSI Inv. CNR 419, 420)	250 - 300	ΥΝ ΙΣ ΠΗΡ
P⁷² (Papyri Bodmer VII et VIII)	250 - 300	ΙΥ ΙΗΥ ΙΗΝ ΧΡΥ ΧΡΝ ΧΡΣ ΧΡΩ ΘΥ ΘΣ ΘΝ ΘΩ ΠΡΣ ΠΑΡ ΠΤΡΑ ΠΡΙ ΠΝΣ ΠΝΑ ΠΝΑΙ ΠΝΙ ΠΝΤΙ ΚΥ ΚΣ ΚΝ ΚΩ ΑΝΟΙ
P⁷⁵ (Papyri Bodmer XIV et XV)	125 - 190
P⁷⁸ (P. Oxy 2684)	250 - 300	ΚΝ ΙΗΝ ΙΗΝ ΧΡΝ
P⁹⁰ (P. Oxy 3523)	150 - 175	ΙΗΣ
P⁹¹ (P. Mil. Vogl. Inv. 1224 + P. Macquarie Inv. 360)	250	ΘΥ ΘΣ ΠΡΣ ΧΡΝ ΙΗΝ
P⁹² (P. Narmuthis 69.39a + 69.229a)	250 - 275	ΧΡΩ ΚΥ ΘΥ
P¹⁰⁰ (P. Oxy 4449)	275 - 300	ΚΥ ΚΣ
P¹⁰¹ (P. Oxy 4401)	200 - 250	ΥΣ ΠΝΑ ΠΝΙ
P¹⁰⁶ (P. Oxy 4445)	200 - 250	ΠΝΑ ΠΝΙ ΧΡΣ ΙΗΝ ΙΗΣ
P¹⁰⁸ (P. Oxy 4447)	175 - 200	ΙΗΣ ΙΗΝ
P¹¹⁰	250 - 300	ΚΣ
P¹¹¹ (P. Oxy 4495)	200 - 250	ΙΗΥ
P¹¹³ (P. Oxy 4497)	200 - 300	ΠΝΙ
P¹¹⁴ (P. Oxy 4498)	250 - 300	ΘΣ
P¹¹⁵ (P. Oxy 4499)	225 - 275	ΙΗΛ ΑΥΤΟΥ ΠΡΣ ΘΩ ΘΥ ΑΝΩΝ ΠΝΑ ΟΥΝΟΥ ΟΥΝΟΝ ΚΥ ΘΝ ΑΝΟΥ ΟΥΝΩ
0162 (P. Oxy 847)	275 - 300	ΙΗΣ ΙΣ ΠΡΣ
0171 (PSI 2.124)	275 - 300	ΚΣ ΙΗΣ
0189 (P. Berlin 11765)	175 - 200	ΑΝΟΣ ΠΝΑ ΚΥ ΚΩ ΙΛΗΜ ΘΩ ΙΣΗΛ
0220 (MS 113)	275 - 300	ΚΝ ΙΥ ΙΝ ΧΥ ΘΥ

Bronnen, noten en/of referenties

Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Nomina sacra op de Franstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

↑ Bruce M. Metzger. Manuscripts of the Greek Bible (1981).
↑ Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts - Philip Comfort and David Barett (1999) pp.34-35
↑ Schuyler Brown, Concerning the Origin of the Nomina Sacra, Studia Papyrologica 9 (1970)
↑ W.M. Lindsay, Notae Latinae: an account of abbrevation in Latin mss. of the early minuscule period, 1915, Cambridge University Press pp. 395 -396.
↑ Ludwig Traube, Nomina Sacra: Versuch einer Geschichte der christlichen Kurzung (München, Beck, 1907)
↑ suspensies: laten vallen van de rest van het woord.
↑ Contracties: het middendeel van het woord of een of meerdere delen ervan laten vallen om het woord in te korten.
↑ A. H. R. E. Paap, Nomina Sacra in the Greek Papyri of the First Five Centuries A.D.: The Sources and Some Deductions (Leiden: Brill, 1959).
↑ Lindsay, pp. 7-9.
↑ Originele tekst: “scribitur lesus per iota et eta et sigma et apice desuper apud nos...sicut et alia nomina Dei comprehensive debent scribi, quia nomen Dei non potest litteris explicari. Quando purum hominem significat, per omnes litteras scribitur.”
↑ Lindsay pp. 396 - 397.
↑ Institute for Religious Research: The Tetragrammaton and the Christian Greek Scriptures, Appendix K: Nomina Sacra 28.1 KiB
↑ zie Lindsay, pp. 402-412.
↑ Al de nomina sacra en de data van de manuscripten komen uit The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts - Philip Comfort et David Barett (1999)

[1] Bruce M. Metzger. Manuscripts of the Greek Bible (1981).

[2] Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts - Philip Comfort and David Barett (1999) pp.34-35

[3] Schuyler Brown, Concerning the Origin of the Nomina Sacra, Studia Papyrologica 9 (1970)

[4] W.M. Lindsay, Notae Latinae: an account of abbrevation in Latin mss. of the early minuscule period, 1915, Cambridge University Press pp. 395 -396.

[5] Ludwig Traube, Nomina Sacra: Versuch einer Geschichte der christlichen Kurzung (München, Beck, 1907)

[6] suspensies: laten vallen van de rest van het woord.

[7] Contracties: het middendeel van het woord of een of meerdere delen ervan laten vallen om het woord in te korten.

[8] A. H. R. E. Paap, Nomina Sacra in the Greek Papyri of the First Five Centuries A.D.: The Sources and Some Deductions (Leiden: Brill, 1959).

[9] Lindsay, pp. 7-9.

[10] Originele tekst: “scribitur lesus per iota et eta et sigma et apice desuper apud nos...sicut et alia nomina Dei comprehensive debent scribi, quia nomen Dei non potest litteris explicari. Quando purum hominem significat, per omnes litteras scribitur.”

[11] Lindsay pp. 396 - 397.

[12] Institute for Religious Research: The Tetragrammaton and the Christian Greek Scriptures, Appendix K: Nomina Sacra 28.1 KiB

[13] zie Lindsay, pp. 402-412.

[14] Al de nomina sacra en de data van de manuscripten komen uit The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts - Philip Comfort et David Barett (1999)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Gebruik[bewerken | brontekst bewerken]

Oorsprong[bewerken | brontekst bewerken]

Latijnse abbreviaturen van nomina sacra[bewerken | brontekst bewerken]

Lijst van de Griekse nomina sacra[bewerken | brontekst bewerken]

Lijst van manuscripten van het Nieuwe Testament die nomina sacra bevatten[14][bewerken | brontekst bewerken]

Lijst van manuscripten van het Nieuwe Testament die nomina sacra bevatten^[14][bewerken | brontekst bewerken]