Wikipedia:Uitgelicht/januari
Elke dag van het jaar wordt op de hoofdpagina een lezenswaardig artikel uit de Nederlandstalige Wikipedia samengevat onder de noemer uitgelicht. Deze pagina bevat de uitgelicht artikelen van de maand januari.
Gangbare jaartelling, gewone tijdrekening of onze jaartelling zijn de Nederlandse vertalingen van het Engelse begrip Common Era, Current Era of ook wel Christian Era, vaak afgekort tot CE. Ze zijn alternatieven op de standaardnotatie voor/na Christus of v.Chr./n.Chr. die men om bepaalde redenen wil vermijden. Buiten Nederlands en Engels bestaan in veel andere talen ook alternatieven op deze christelijke notatie. (Lees verder) |
Kilroy was here is een uitdrukking die tijdens de Tweede Wereldoorlog, meestal in de vorm van graffiti, in veel landen door soldaten werd aangebracht. De uitdrukking werd vaak vergezeld door Mr. Chad, een kaalhoofdig mannetje dat met zijn grote neus over de rand van een muur staart. Er ontstonden ook veel varianten op de graffiti, zoals het Australische equivalent Foo was here. In de loop der tijd werd Kilroy was here met Mr. Chad een van de bekendste vormen van graffiti. Terwijl sommige mensen die tot de vijandelijke mogendheden behoorden zich ongerust afvroegen wat de woorden te betekenen hadden, zagen veel mensen het als een eerbetoon aan een onbekende soldaat. Anderen geloofden dat Kilroy een soort kwartiermaker was, die in oorlogsgebieden als eerste arriveerde om ervoor te zorgen dat de aankomst van de frontsoldaten zo soepel mogelijk kon verlopen. (Lees verder) |
De yeti of verschrikkelijke sneeuwman, een vermeende reusachtige primaat in de Himalaya, in uiterlijk verwant aan de hypothetische Bigfoot uit Amerika, wordt door de wetenschap nog steeds als een mythe beschouwd. Dit is echter niet het geval onder de lokale bevolking, die ervan overtuigd is dat hij bestaat. De Yeti is een typisch onderzoeksobject voor de cryptozoölogie. Volgens de expeditie waar de documentaire Yeti: hunt for the wildman uit voort is gekomen, zijn er sterke aanwijzingen dat er iets rondloopt dat de wetenschap nog niet beschreven heeft. (Lees verder) |
Jazz in België beschrijft de ontwikkeling van de jazzstijlen in België vanaf de jaren twintig van de 20e eeuw tot heden, en de jazzmusici en -promotors die daarbij een rol hebben gespeeld. Samen met Frankrijk en Groot-Brittannië behoorde België tot de eerste drie Europese landen waar sinds het begin van vorige eeuw jazz werd gespeeld. De prominente plaats die België in de ontwikkeling van de Europese jazz inneemt, heeft het niet alleen te danken aan talentrijke muzikanten, maar zeker ook aan de pioniersgeest van gedreven jazzpromotors zoals Félix-Robert Faecq en Robert Goffin. (Lees verder) |
Konrad Hermann Josef Adenauer (Keulen, 5 januari 1876 – Rhöndorf, 19 april 1967) was een Duits politicus en de eerste bondskanselier van de Bondsrepubliek Duitsland (West-Duitsland), een ambt dat hij bekleedde in de periode van 1949 tot 1963. Zijn bijnaam was Der Alte. Konrad Adenauer was de zoon van een rechtbankfunctionaris en studeerde van 1894 tot 1897 rechtswetenschap en politicologie in Freiburg, München en Bonn. Gedurende korte tijd werkte hij als jurist. Hij was lid van de vooroorlogse katholieke Zentrumspartei, respectievelijk de naoorlogse CDU. Vanaf 1917 was hij burgemeester van Keulen maar zag zich genoodzaakt na de machtsovername door de nazi's in 1933 af te treden; na de oorlog was hij in 1945 opnieuw enige tijd burgemeester. (Lees verder) |
Ze beweerde visioenen te hebben van onder andere de heilige Catharina, Margaretha, en de aartsengel Michaël, die haar vertelden dat ze de Dauphin Karel VII moest helpen en Frankrijk van de Engelsen moest bevrijden. Tijdens haar eerste jaren in het leger had ze successen, maar in de latere jaren leed ze verliezen en werd ze gevangen genomen door de vijand. (Lees verder) |
De oosters-orthodoxe kerk, ook wel orthodoxe kerk of Byzantijnse kerk genoemd, ziet zichzelf als voortzetting van de ene, heilige, katholieke en apostolische kerk. Deze kerken kwamen voort uit het Oosters Schisma (1054). In tegenstelling tot wat het woord 'oosters' doet vermoeden, komen deze kerken wereldwijd voor. Alle kerken hebben een eigen hoofd; ze zijn doorgaans nationaal georganiseerd. Het morele leiderschap ligt niettemin bij de oecumenisch patriarch van Constantinopel. (Lees verder) |
Lourens (Laurens) Alma Tadema (Dronrijp, 8 januari 1836 – Wiesbaden, 25 juni 1912) was een Nederlands-Brits kunstschilder, die werkte volgens de academische traditie. Hij was een van de meest gerenommeerde schilders van het laat 19e-eeuwse Groot-Brittannië. Hoewel hij tijdens zijn leven werd bewonderd om zijn afbeeldingen van de klassieke oudheid, viel zijn werk na zijn dood volkomen in ongenade en werd vervolgens zo'n veertig jaar, niet toevallig net tijdens de hoogtijdagen van het modernisme, volstrekt genegeerd. Pas na 1960 nam de belangstelling voor zijn werk weer toe, in eerste instantie vanwege zijn belang voor de 19e-eeuwse Engelse kunst. De laatste 10 à 15 jaar worden in toenemende mate hoge prijzen voor zijn werken betaald. (Lees verder) |
Gustav Klimt (Baumgarten, 14 juli 1862 – Wenen, 6 februari 1918) was een Oostenrijkse symbolistische schilder, muralist en tekenaar. Hij geldt als het prominentste lid van de Wiener Secession, waarvan hij ook enige tijd voorzitter was. Kenmerkend voor zijn latere werken, waarmee hij het meest bekend werd, is het decoratieve ornamentalisme (waarbij hij vaak ook werkte met bladgoud) en de suggestief-erotische symboliek. Klimt maakte vooral naam met zijn vrouwportretten en allegorische werken, maar schilderde ook een groot aantal landschappen. Zijn kunst ontstond tijdens een artistieke bloeiperiode in het Wenen van het belle époque en wordt vaak geassocieerd met de jugendstilbeweging en de art-nouveau. Zijn oeuvre wordt wel beschouwd als exemplarisch voor het toenmalige spanningsveld tussen behoudzucht en drang tot vooruitgang. (Lees verder) |
Een priemgetal is een natuurlijk getal, groter dan 1, dat restloos deelbaar is door 1 en door zichzelf. Het kleinste priemgetal is dus 2, want het heeft alleen 1 en 2 als delers. Het volgende is 3, met alleen de delers 1 en 3. Het getal 4 is geen priemgetal, het heeft naast 1 en 4 ook 2 als deler. Priemgetallen vormen een belangrijk onderwerp in de getaltheorie. Priemgetallen werden reeds door de oude Grieken bestudeerd. Ondanks intensieve studie staan veel fundamentele vragen met betrekking tot priemgetallen nog steeds open. De eerste dertig priemgetallen zijn 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61, 67, 71, 73, 79, 83, 89, 97, 101, 103, 107, 109 en 113. (Lees verder) |
Magnetic resonance imaging (MRI) is een medische beeldvormingstechniek die wordt gebruikt voor het in kaart brengen van het lichaam en bepaalde lichaamsprocessen. MRI-scanners werken met een sterk magnetisch veld en radiogolven waarmee de organen in het lichaam zichtbaar kunnen worden gemaakt. Aan MRI komen geen röntgenstralen of ioniserende straling te pas, waardoor het zich onderscheidt van CT- of CAT- en PET-scans. MRI wordt in de geneeskunde veel gebruikt voor het stellen van een diagnose, het bepalen van het stadium van een ziekte en voor het opvolgen van patiënten zonder ze bloot te stellen aan gevaarlijke straling. De resolutie (scherpheid) van MRI-scans is hoger dan die van CT-scans, waardoor artsen een duidelijker beeld kunnen krijgen van eventueel letsel of ziekte binnenin het lichaam. (Lees verder) |
Zeekomkommers (Holothuroidea) zijn ondanks hun naam een klasse van ongewervelde dieren uit de stam van de stekelhuidigen (Echinodermata). De meeste soorten hebben een vrij uniforme worstvormige lichaamsbouw. Er zijn ook soorten met een sliertige of juist een bolle lichaamsvorm. Zeekomkommers zijn net als alle andere stekelhuidigen uitgesproken zeedieren; ze kunnen niet overleven in zoet water of op het land. De verschillende soorten komen voor van de getijdenzone tot in de diepzee. De meeste soorten leven op de bodem, waar ze zich kruipend voortbewegen, ook zijn er strikt gravende soorten bekend en enkele soorten zijn zelfs goede zwemmers. (Lees verder) |
Autisme (Grieks: αὐτός, autós, zelf) is de verzamelnaam voor gedragskenmerken die duiden op een kwetsbaarheid op het gebied van sociale interactie, communicatie, flexibiliteit in denken, bewegen en handelen, in de zintuiglijke prikkelverwerking en op het gebied van filteren en integreren van informatie. Daarnaast ervaren mensen met autisme ook vaak problemen met uitvoerend handelen met name op het gebied van plannen en organiseren. De diagnosecriteria zijn vastgelegd in de internationale standaarden Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) en International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (ICD). (Lees verder) |
Félicette (bijnaam: Astro-kat) (sterfdatum januari 1964) was de eerste kat die een ruimtereis maakte. Zij maakte deel uit van het Franse ruimtevaartprogramma en is tot op vandaag de enige kat die in de ruimte verbleef en dit overleefde. Haar verblijf in de ruimte duurde 15 minuten. Het doel van haar ruimtereis was het verkrijgen van meer wetenschappelijke kennis over de effecten van gewichtsloosheid. Het idee was dat als een dier een ruimtereis kan overleven, mensen dat ook kunnen.(Lees verder) |
Martin Luther King jr. (15 januari 1929 – 4 april 1968) was een Amerikaanse dominee, politiek leider en een van de prominentste leden van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. King, beroemd door zijn grote charismatische uitstraling, werd wereldwijd bekend door de massale demonstratie tegen racisme op 28 augustus 1963 tijdens welke hij zijn legendarische "I have a dream"-toespraak hield. Hij werd op 39-jarige leeftijd doodgeschoten op het balkon van het Lorrainehotel in Memphis. (Lees verder) |
Straatfotografie is een fotografiegenre waarbij mensen op publieke plaatsen zoals straten, parken en metrostations gefotografeerd worden zonder dat ze zich daar bewust van zijn. Het is een kunstzinnige vorm van candid-camerafotografie die natuurlijke in plaats van geposeerde foto’s oplevert. Hoewel straatfotografie reeds beoefend werd van in het begin van de fotografie, legden pioniers als Eugène Atget en Henri Cartier-Bresson in de 20e eeuw de basis voor straatfotografie als kunstvorm. De ontwikkeling van kleinbeeldcamera's met 135-film midden jaren twintig – en in het bijzonder de Leica met meetzoekersysteem – betekende een grote stimulans voor de straatfotografie. (Lees verder) |
De Zuid-Afrikaansche Republiek of ZAR, informeel bekend als Transvaal, was een onafhankelijk land dat tegenwoordig onderdeel is van Zuid-Afrika. Het werd in de tweede helft van de 19e eeuw geregeerd door de Boeren, Nederlandstalige afstammelingen van blanke kolonisten. De republiek werd op 17 januari 1852 opgericht door de Voortrekkers, die tijdens de Grote Trek de Britse Kaapkolonie hadden verlaten om een eigen thuisland te stichten. Aanvankelijk was er weinig internationale belangstelling voor het geïsoleerde en onrustige land, maar dit veranderde na de Eerste Boerenoorlog (1880-1881) en de ontdekking van goud bij Johannesburg (1886). De ZAR werd na de Tweede Boerenoorlog (1899-1902) ingelijfd door het Verenigd Koninkrijk. (Lees verder) |
Jacques Brel (Schaarbeek, 8 april 1929 – Bobigny, 9 oktober 1978) was een Belgische zanger, componist en tekstschrijver die in de vroege jaren zestig uitgroeide tot een internationale beroemdheid. Na zijn afscheid van het podium in 1967 was hij enige tijd actief als filmacteur en -regisseur. Tijdens het belangrijkste deel van zijn carrière werkte hij intensief samen met de componisten François Rauber en Gérard Jouannest. (Lees verder) |
Geschiedenis van de Mayabeschaving De geschiedenis van de Mayabeschaving kan in drie hoofdperiodes worden onderverdeeld: de preklassieke, klassieke en postklassieke periodes. Deze werden voorafgegaan door de archaïsche periode, waarin de eerste dorpen werden gevestigd en de eerste ontwikkelingen in de landbouw plaatsvonden. Moderne wetenschappers beschouwen deze periodes als enigszins arbitraire verdelingen van de chronologie van de Mayabeschaving, en niet zozeer als een indicatie van de mate van culturele evolutie of verval. Definities van de begin- en einddatum van periodes kunnen, afhankelijk van de auteur, tot een eeuw variëren. De preklassieke periode duurde van ongeveer 2000 v.Chr. tot ongeveer 250 n.Chr.; dit werd gevolgd door de klassieke periode, van 250 n.Chr. tot ongeveer 950 n.Chr., daarna door de postklassieke periode, van 950 n.Chr. tot het midden van de 16e eeuw. (Lees verder) |
Audrey Kathleen van Heemstra Hepburn-Ruston (Elsene, 4 mei 1929 – Tolochenaz, 20 januari 1993) was een in België geboren half Nederlandse, half Britse actrice, danseres (zoals zij zichzelf liever dan actrice noemde) en speciaal ambassadeur van het United Nations Children's Fund (Unicef). In de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw was ze een stijlicoon. Ze won in 1953 voor haar vrouwelijke hoofdrol in Roman Holiday een Oscar, een BAFTA Award en een Golden Globe. Hepburn is daarmee de eerste actrice die deze drie filmprijzen kreeg voor dezelfde vertolking. In totaal werden haar drie BAFTA's toegekend, een record voor vrouwen, en werd ze vijf keer genomineerd voor een Oscar. Ze is een van de weinigen die een Oscar, een BAFTA, een Emmy en een Tony Award kregen. Daarnaast ontving ze de Cecil B. DeMille Award, de Screen Actors Guild Life Achievement Award, de Special Tony Award en in 1992 een BAFTA Lifetime Achievement Award. Bekende hoofdrollen had ze in de films Sabrina (1954), The Nun's Story (1959), Breakfast at Tiffany's (1961), Charade (1963), My Fair Lady (1964), Wait Until Dark (1967) en andere. (Lees verder) |
Vladimir Iljitsj Lenin (Simbirsk (tegenwoordig Oeljanovsk), 22 april 1870 – Gorki (oblast Moskou), 21 januari 1924) was een Russisch revolutionair en naamgever van de marxistische stroming leninisme. Hij speelde een leidende rol in de oktoberrevolutie van 1917, waarbij de bolsjevieken de regering omverwierpen. Hij was het eerste staatshoofd van Sovjet-Rusland van 1917 tot 1924, en van de Sovjet-Unie van 1922 tot 1924. Onder zijn bewind werd Rusland, en later de Sovjet-Unie, een socialistische eenpartijstaat geregeerd door de communistische partij. (Lees verder) |
Gent is de hoofdstad van de Belgische provincie Oost-Vlaanderen. Gent telt circa 250.000 inwoners, waarmee het na Antwerpen de grootste gemeente van België is. Gent ontstond in het gebied van de samenvloeiing van de Leie en de Schelde. In de middeleeuwen groeide Gent door een bloeiende wolnijverheid uit tot een van de grootste steden van Europa. Na een korte calvinistische periode kende de stad een zeker verval dat pas keerde tegen het einde van de 18e eeuw, toen de katoennijverheid Gent tot een van de eerste industriesteden van het Europese vasteland maakte. In het Prinsenhof werd op 24 februari 1500 de latere keizer Karel V geboren. In de stad werden ook de Pacificatie van Gent (1576) en de Vrede van Gent (1814) ondertekend. (Lees verder) |
De reeks van heksenprocessen in Peelland die rond 1595 gevoerd werden, spreidde zich uit van de Peel tot de Meierij van 's-Hertogenbosch. Dit gebied viel onder het gezag van Brussel. Deze processen werden toentertijd als onrechtmatig gezien. Mede daardoor waren ze de aanleiding tot het aanscherpen van de rechtsregels bij heksenprocessen en het afschaffen van de waterproef. In totaal worden in drie maanden tijd 38 vrouwen en 2 mannen beschuldigd: er zouden uiteindelijk 25 vrouwen zijn omgekomen, waarvan 23 op de brandstapel. (Lees verder) |
Geschiedenis van het economisch denken De geschiedenis van het economisch denken (ook wel de geschiedenis van de economie) betreft de ontwikkeling van de economie als wetenschappelijke discipline en gaat onder meer over de verschillende denkers en theorieën op het gebied van politieke economie en economie van de oudheid tot heden. Alhoewel de Britse filosoof Adam Smith vaak wordt gezien als de grondlegger van de economie, bouwen zijn ideeën op een substantiële hoeveelheid werk van zijn voorgangers in de 18e eeuw. Deze hebben zich op hun beurt beroepen op eeuwenoude wijsheden en het toepassen ervan op moderne omstandigheden. (Lees verder) |
Gerardus Mercator (1512 – 1594) was een cartograaf, instrumentmaker en graveur, die al tijdens zijn leven als de "Ptolemaeus van zijn tijd" beschouwd werd. Hij paste als eerste een hoekgetrouwe kaartprojectie toe; later naar hem mercatorprojectie genoemd. Mercator zag zichzelf veel meer als een wetenschappelijk kosmograaf, dan als iemand die met het maken en verkopen van kaarten zijn brood moest verdienen. Zijn productie bleef beperkt. Mercator is bekend van een globepaar, een vijftal wandkaarten en een onvoltooide kosmografie. Daarnaast introduceerde hij het woord atlas. Dit woord omvatte destijds alle kaarten van de kosmos; dus van zowel het heelal als de aarde. Zijn producten, die Mercator voornamelijk in de Duitse Rijnstad Duisburg vervaardigde, hadden voor de latere commerciële kaartmakers in de Nederlanden een significante invloed. (Lees verder) |
Nederduits is de verzamelnaam voor een aantal in het noorden van Duitsland en het noorden en oosten van Nederland gesproken West-Germaanse dialecten die niet hebben deelgenomen aan de tweede Germaanse klankverschuiving. Tot het Nederduits worden onder meer volgende (deel)dialecten gerekend: het Noord-Nedersaksisch (inclusief het Oost-Fries en Sleeswijk-Holsteins), het Westfaals, het Oostfaals en het Oost-Nederduits. In de dialecten zelf wordt het Nederduits Plattdüütsch of eenvoudig Platt genoemd. De benaming Nederfrankisch wordt gebruikt voor een aantal ten westen van het Nederduitse taalgebied gesproken taalvariëteiten die in het algemeen als Nederlands of daarmee zeer verwant worden beschouwd. Door sommige Duitse taalkundigen werden vooral vroeger de Nederfrankische taalvariëteiten echter ook "Nederduits" genoemd. (Lees verder) |
Auschwitz was een door nazi-Duitsland opgezet concentratie- en vernietigingskamp. Het kamp lag in het geannexeerde deel van Polen, bij de huidige Poolse stad Oświęcim. Auschwitz was het grootste van alle Duitse concentratiekampen. De naam Auschwitz is symbolisch geworden voor de vernietigingskampen die op vele plaatsen in bezet Europa werden gebouwd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ruim een miljoen mensen zijn in het kamp om het leven gekomen; het grootste deel van de slachtoffers werd vergast. Op 27 januari 1945 trok het Rode Leger Auschwitz binnen. Daarom wordt op 27 januari de Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust gehouden. (Lees verder) |
Gevangenissysteem in Noorwegen Het Noorse strafrechtsysteem richt zich op de beginselen van herstelrecht en rehabilitatie van gevangenen. Correctionele voorzieningen in Noorwegen richten zich op het behoud van de voogdij over de dader en proberen hem tot een functionerend lid van de samenleving te maken. Het Noorse gevangenissysteem staat bekend als een van de meest effectieve en humane ter wereld. Noorwegen heeft een van de laagste recidivecijfers ter wereld; in 2016 recidiveerde slechts 20% van de gedetineerden binnen 5 jaar. Het land heeft ook een van de laagste algehele misdaadcijfers ter wereld. Het Noorse gevangenissysteem huisvest ongeveer drieduizend daders. (Lees verder) |
Engelse literatuur is traditioneel in de eerste plaats literatuur in het Engels geschreven door de inwoners van de Britse Eilanden (inclusief Ierland) van de 7e eeuw tot heden. Dit nationaal criterium blijkt in de praktijk – om historische en andere redenen – echter niet steeds te voldoen, zodat in vrijwel alle bekende geschiedenissen van de Engelse literatuur geen strikte afbakening wordt gehanteerd. Zo worden enkele vooraanstaande 20e-eeuwse Engelstalige schrijvers als Joseph Conrad en Tom Stoppard, die buiten Groot-Brittannië zijn geboren, toch opgenomen in bloemlezingen en studies over Engelse literatuur. (Lees verder) |
Livia Drusilla (30 januari 59/58 v.Chr. - Rome, 29 n.Chr.), die na de dood van haar man in 14 n.Chr. Julia Augusta werd genoemd (PIR2, was de vrouw van keizer Augustus en de machtigste vrouw onder het principaat. Ze trad verscheidene keren op als regent en trouwe adviseur van Augustus. Zij was een centrale figuur in de Julisch-Claudische dynastie (met elke keizer van deze dynastie was ze wel op een of andere manier verwant) en was de first lady van het Imperium Romanum. Ze had bovendien een grote politieke invloed, wat zéér ongewoon was voor een Romeinse matrona. Zoals haar echtgenoot Augustus een rolmodel werd voor de latere keizers, zou zij dat worden voor de keizerinnen. Daarnaast was ze ook nog eens onmetelijk rijk, onder andere door te erven van haar echtgenoot en van de Joodse prinses Salomé I. (Lees verder) |
Zeekoeien (Sirenia) zijn een orde van plantenetende, water bewonende zoogdieren. Het is een kleine groep met vier levende vertegenwoordigers en enige tientallen uitgestorven soorten. Ze zijn volledig op het waterleven aangepast en komen nooit aan land. De zeekoeien zijn te herkennen aan hun gespleten bovenlip en behaarde, gerimpelde kop en de relatief kale huid. Uiterlijk lijken ze op grote, plompe zeerobben, maar er is geen verwantschap. Ze worden tot de Afrotheria gerekend en zijn daarbinnen het nauwste verwant aan de olifanten. Naast de walvisachtigen en de zeeroofdieren zijn de zeekoeien de derde groep zeezoogdieren als het gaat om het aantal soorten. (Lees verder) |
.jpg)
.png)
.jpg)
· 
· 